كج_است؟••• 47

او هرچه ديد، درست ديد!••• 48

(518)

فصل دوم

جبرئي__ل، فرشته وح__ى، و آورن___ده روح••• 51

روح ام_____ان______ت دار••• 51

مفه__وم قل__ب در ق__رآن••• 53

جبرئي_ل، و ن_زول ق_رآن به قلب پيامبر••• 53

ف__رشتگ____ان وح_____ى••• 55

چگونگى دريافت وحى رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 58

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چگ_ونه پي_امبر جبرئيل را مى شناخت؟••• 60

(519)

همراهى روح با رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ائمه••• 61

اف_ق مبين، و مشاهدات رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 62

مشخص_ات ششگ_انه جب_رئيل••• 64

جبرئيل، و سلامت مسي_ر وحى••• 65

ع_دم ت_ع_ج_ي_ل در اخ__ذ وح_ى••• 68

فصل سوم

ش__ب ق____در و ن____زول ق_____رآن••• 71

شب__ى كه ق__رآن ن_ازل ش____د!••• 71

ليل__ة الق__در چه شب___ى ب_ود؟••• 73

فه__رس_ت مط_ال_ب

(520)

موض_وع صفح_ه

مف_ه_____وم ق____در چيس_____ت؟••• 74

ت_ك__رار ش__ب ق_در در ه_ر س_ال••• 76

دل_ي__ل ف_ض__ي_ل_ت ش__ب ق__در••• 79

ن_زول روح و م_لائكه در شب قدر••• 80

ام__ر چيس__ت؟••• 81

م__ف_ه_وم س_لام_ت در ش_ب ق_در••• 83

م___ب___ارك ب___ودن ش__ب ق__در••• 84

تعيين شب قدر••• 85

ق____رآن و زم___ان ن______زول آن••• 88

(521)

ن_زولى آن__ى و ت_دريج__ى ق_رآن••• 93

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چرا ق_رآن يكج_ا ن_ازل نش_د؟••• 97

نح_وه تلقى قرآن و قرائت آن••• 102

ن_زول ق_رآن، و صب_ر ب_ر حك_م پروردگار••• 105

فصل چهارم

اولي__ن روزه__اى ن___زول قرآن••• 109

اولي___ن س_____وره ق____رآن••• 109

نم____از قب____ل از بعث____ت••• 114

(522)

اى ج_ام_ه ب_ه خ__ود پ_ي_چ_ي_ده، ب_رخي_ز!••• 116

ق_رآن، ق_ول___ى س_ن_گ_ي__ن!••• 118

فلسف__ه نم_از ش___ب پيامبر••• 120

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اولين س_وره ها و اولين ف_رازه_اى ق_رآن••• 122

رواي__ات اولي__ن م_راح_ل ن__زول ق__رآن••• 126

1 _ رواي_____ت ع__ايش_____ه••• 126

2 _ رواي__ت اب___ن شه___اب••• 131

3 _ رواي___ت اب___ن ش___داد••• 132

(523)

4 _ تحليل، و اشكال روايات••• 134

پي__امب__ر امّ__ى، و ن__زول ق__رآن••• 137

نح_وه ق_رائت قرآن براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 138

چگ_ون_گى و م_وقعي_ت تذكر دادن پيامبر••• 142

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل پنج_م

ت__اري_خ جم______ع آورى ق_____رآن••• 145

دفع___ات جم___ع آورى ق___رآن••• 145

(524)

پ__اي___دارى و

ح__ف_ظ اوص____اف ق___رآن••• 148

آموزش، و ثبت قرآن در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 153

مستندات مرب_وط به جم_ع آورى قرآن در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 155

جمع آورى قرآن در زمان ابوبكر••• 158

مستن_دات تاري__خ ن__ويس__ان••• 160

1 _ رواي_ت صحيح بخارى••• 160

2 _ رواي_____ت اب____ى داود••• 162

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ روايت ديگ__ر اب_ى داود••• 163

(525)

4 _ روايت مذك__ور در اتقان••• 163

5 _ رواي___ت المص__اح__ف••• 164

6 _ رواي___ت ابى ب__ن كع_ب••• 164

جمع آورى ق_رآن در زم_ان عثمان••• 165

جري__ان مصحف اب__ن مسع__ود••• 165

مستندات مربوط به جمع آورى قرآن در زمان عثمان••• 167

دف_اع تاريخ_ى اباذر از آيات وحى••• 173

ت_رتي___ب س__وره ه__اى ق___رآن••• 174

نظ_ر رس__ول اللّ_ه درب__اره ت_رتي__ب س_وره ه___ا••• 176

فه__رس_ت مط_ال_ب

(526)

موض_وع صفح_ه

فصل ششم

مشخصات مط_ال__ب ق__رآن••• 181

ت_قسيم___ات ق_____رآن••• 181

1 _ سوره هاى قرآن••• 182

2 _ آيه ه__اى ق_رآن••• 183

يك آيه - يك قطعه از كلام خدا••• 184

ع___دد س___وره ه___اى ق__رآن••• 185

ع__دد آي____ه ه___اى ق_____رآن••• 186

رديف نزول س_وره ه_اى قرآن••• 189

(527)

ه_دف مشخص هر سوره قرآن••• 196

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آي__ات ق__رآن و دلال____ت آن ه___ا••• 198

دلي_ل آي_ه آي__ه ب__ودن ق_____رآن••• 200

مفه_وم ح_روف مقطّع__ه در قرآن••• 202

رد نظ__رات مف_س_ري__ن درب__اره ح_روف م__ق_ط_ع_ه••• 208

ح_روف م_قط_ع_ه، ب_ه عنوان راب_ط مطال_ب سوره ه_ا••• 210

حروف مقطعه، به عنوان كد يا رمز بين خدا و رسولش••• 212

رم__ز س__وگن___ده___اى ق___رآن••• 213

(528)

بيان مثل و استفاده از آن در قرآن••• 217

س_وره استثن_ائى ف_اتحة الكت_اب••• 220

ب_س__م اللّ_ه ال__رحم_ن ال_رح_ي_م••• 222

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فص_ل ه_فت_م

امتي______ازات ق______رآن••• 225

قرآن، يك ذكر جهانى••• 225

ذك____رى ج____اودان••• 226

ذكر نازل شده از خدا••• 228

(529)

قرآن، تبيان كل شى ء••• 230

اح_س_ن ال_ح__دي_ث!••• 233

1 _ احس__ن ح__دي___ث••• 234

2 _ كت____اب متش__اب___ه••• 234

3 _ مث______ان___________ى••• 235

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تأثير روحانى صوت قرآن در انسان••• 235

قرآن، شف_ا و رحم_ت ب_راى م_ؤمنين••• 239

قرآن، نور نازل شده از

خدا••• 243

(530)

جايگ__اه قرآن در امّ الكتاب••• 244

ام الكت__اب و ل_وح محفوظ••• 246

قرآن كري_م در كتاب مكنون••• 248

مفه__وم لم_س كردن ق__رآن••• 250

پ_اك_ان مطهّر چه كسانى ه_ست_ن_د؟••• 250

زب________ان ق___________رآن••• 252

قرآن ع__رب_ى، و ج_ه__ان_ى••• 255

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

عدم تأثير زبان در هدايت و شفا بودن قرآن••• 259

(531)

قرآن، فرقان بين ح___ق و باط___ل••• 261

ق_رآن، ق_ول الفصل••• 263

ح_ق هم__راه ق_رآن••• 266

آيات حقانيت قرآن در آفاق و انفس••• 267

حق_انيت قرآن، يك ضرورت عقلى••• 269

ب___اط___ل در ق___رآن راه ن__دارد!••• 271

قرآن بدون انحراف••• 273

قرآن، قولى سنگين••• 276

قرآن شع_ر نيست!••• 280

فه__رس_ت مط_ال_ب

(532)

موض_وع صفح_ه

ظ__اه___ر و ب_اط___ن ق_____رآن••• 284

فصل هشتم

اعجاز قرآن••• 285

تأئي_د خدا بر معجزه بودن قرآن••• 285

قرآن از چه لح_اظ معجزه است؟••• 288

علم و معرفت، دلي_ل اعجاز قرآن••• 291

زندگ_ى پيامبر، دليل اعجاز قرآن••• 294

س__اي___ر دلاي_ل اع_ج__از ق_رآن••• 296

1 _ اخبار غيبى از گذشتگان ••• 296

(533)

2 _ خب__ر از حوادث آين_ده ••• 298

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ بي__ان حق_اي__ق علم__ى ••• 300

4 _ خبر حوادث آينده اسلام ••• 301

5 _ عدم اختلاف در معارف و نظم يكسان قرآن••• 302

6 _ عدم اخت_لاف در بي__ان اصول و مع__ارف••• 303

7 _ اعج__از در بلاغ_ت قرآن••• 304

فصل نهم

اخب_____ار غيب______ى در ق________رآن••• 309

(534)

پيش بين__ى تاريخ__ى شكس__ت و پي__روزى روم••• 309

پيش بينى تحولات اجتماع_ى - سياس_ى مسلمي_ن••• 311

اخب__ار غيب___ى ق__رآن از تح___ولات اجتم_اع___ى••• 317

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

طبق_ه بن__دى بي___ان__ات غيب__ى پيامب__ر خات___م صلى الله عليه و آله ••• 319

1 _ وضع حكومت ها در زمان ه__اى پيش بينى شده ••• 321

2 _ وضع جامعه و اخلاق اجتماعى و خانواده در زمان هاى پيش بينى شده••• 322

3 _ وضع دي__ن و دينداران در زمان پيش بينى شده••• 324

4 _ وقوع حوادث طبيعى، و ظهورعلائم آخرالزمان••• 326

(535)

فصل ده_م

تفسي___ر ق_____رآن، و ت_اري____خ آن••• 327

تاريخ تفسير

قرآن و تحولات آن••• 327

1 _ معن_____اى تفسي_______ر••• 328

2 _ تاري__خ آغ__از تفسي___ر••• 328

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ طبق__ه اول مفسري__ن ••• 329

4 _ طبق__ه دوم مفسري__ن ••• 330

5 _ روايات، و اسرائيليات ••• 330

(536)

6 _ بحث ه___اى كلام___ى ••• 331

7 _ فلسف__ه يونان، و مباحث عقلى••• 331

8 _ مك__ات__ب صوفي____ه ••• 332

9 _ جم______ود فك____رى ••• 332

10 _ اخت___لاف مذاه__ب ••• 333

11 _ اخت__لاف تفاسي___ر ••• 333

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نقد و بررسى خطاهاى مفسرين مذاهب مختلف••• 334

(537)

1 _ نقد خطاى محدثي_ن ••• 334

2 _ نقد خطاى متكلمين ••• 337

3 _ نقد خط_اى فلاسف_ه ••• 339

تفسير قرآن در عصر حاضر••• 344

1 _ پي__روان اص__ال__ت م__اده، و ق____رآن ••• 345

2 _ تحمي__ل تئورى هاى علم__ى بر ق__رآن ••• 347

ع_دم اخت_لاف در مع_ن_اى ظ__اه___رى آي___ات••• 348

اخت__لاف در مصاديق كلمات••• 349

اص__ول واق_ع__ى ت_فس_ي_ر••• 352

فه__رس_ت مط_ال_ب

(538)

موض_وع صفح_ه

دو نوع طرز ت_ف_س_ي_ر••• 354

طرز تفسير رسول اللّ___ه صلى الله عليه و آله و اه___ل بي____ت عليه السلام ••• 354

روش تفسي_ر ع__لام_ه طب_اطب_ائ____ى در المي____زان••• 357

معارف قرآن در الميزان••• 358

كليد اصلى تفسير اخبارى، دو قاعده در معارف قرآنى••• 362

ق____اع__________ده اول ••• 363

ق____اع__________ده دوم ••• 364

ش___أن ن___زول آي___ات و ق___اب__ل_ي_ت ان_ط_ب_اق آن••• 365

(539)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل يازدهم

تأوي__ل قرآن، و محكمات و متشابهات••• 367

مباحث تاريخى در محكمات و متشابهات و تأويل••• 367

ماهي_ت آي_ات محك_م و متش_اب_ه••• 368

1 _ محك_م ••• 369

2 _ متش_اب____ه ••• 370

دليل وجود آيات متشابه در قرآن••• 374

(540)

مفه_____وم ت__أوي___ل ق______رآن••• 378

ت_أويل ح_وادث در داست_ان خضر و موسى عليه السلام ••• 379

ظاه_ر ح__وادث در داست_ان موسى و خضر عليه السلام ••• 380

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ت__أوي_ل ح____وادث از زب_ان خ_ض___ر عليه السلام ••• 381

آي_ا عل___م ب_ه ت_أوي___ل مخت_ص خ_داست؟••• 384

تجويز

عل__م به تأوي__ل به غير خداى تعالى••• 386

مفاسد طلب تأويل متشابهات و پيروى آن ها••• 388

فصل دوازدهم

(541)

نفى تحريف و اختلاف در قرآن••• 391

ع__دم اخت___لاف در ق__رآن••• 391

شمول هم_ه ج_انب_ه ق_رآن••• 393

ج_اودانگى و ثب__ات ق_رآن••• 395

ع_دم تحري_ف در ق_رآن ب_ه نق___ل رواي__ات••• 396

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

طرف__داران تحري___ف ق__رآن، و رد نظ___رات آن ها••• 400

ج_اب_ج_ائ_ى و ع_دم ثبت••• 400

اختلاف بي_ن م_صحف ها••• 401

(542)

نظ_رات علامه طباطبائى در رد نظريه تحريف قرآن••• 403

1 _ فساد ناشى از تمسك به اخبار براى اثبات تحريف قرآن ••• 403

2 _ فساد ناشى از مخالف__ت اخبار با ق____رآن ••• 404

3 _ فس__اد ناش__ى از نف____وذ اس__رائيلي__ات ••• 405

4 _ فساد ناشى از سوره ها و آيه هاى ساختگى ••• 406

موض__وع قرآن على عليه السلام ••• 407

فس__اد ناشى از قب__ول نظريه رد ق___رآن عل____ى ••• 408

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

قرآن و تأييد ص_احبان مصحف••• 409

(543)

ت_ح__ري__ف ي__ا ف__رام__وش_ى••• 410

فصل سيزدهم

ناس__خ و منس___وخ در ق______رآن••• 413

نس_خ يا تم_ام ش_دن عم_ر حك_مى از احكام••• 413

آي_________ت چيس___________ت؟••• 415

نس___خ جه_______ات آي______ت••• 417

توضيح على عليه السلام از آيات ناسخ و منسوخ••• 418

ناسخ و منسوخ، و قَضا و بَداء••• 421

بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

آنها را الهى و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(6)

يكصد تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى، تفاسي_ر گرافيكى و... بخش__ى از خروجى ه__اى منتش__ر شده در همي__ن راست__ا مى باش__د.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

مقدمه ناشر (9)

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى

ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

(10) مشخصات قرآن

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

مقدمه ناشر (11)

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

(12) مشخصات قرآن

عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(14) مشخصات قرآن

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (15)

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه

سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(16) مشخصات قرآن

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (17)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و

تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(18) مشخصات قرآن

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (19)

را، تا مردم مكه «اُمُ الْقُرى» و پيرامون آن را انذار كنى و ... .» (7 / شورى)

بوده سف_ارش شده است، ول__ى درباره شريع__ت اسلام همه چيز را شامل است.

از وحى، در نفس آن جناب سابقه نداشته است! يعنى آن جناب به هيچ يك از معارفى كه به وى وحى شد، قبلاً آگاهى نداشته است. و اين وحى است كه نورى است الهى، و خداى تعالى هر يك از بندگان خود را بخواهد به اين هدايت اختصاص مى دهد، و او را مورد وحى خود قرار مى دهد، و به دنبالش هر يك از بندگان را كه بخواهد به وسيله پيامبرش و به اذن خ_ودش ه_داي__ت م__ى ف_رم_اي_د.

(28) مشخصات قرآن

اطلاق عبارت «كلام خدا» بر قرآن كريم، كه فعل خاصى از خداست، اطلاق حقيقى يا مجازى است. اين اطلاق به هر جور كه باشد در قرآن كريم آمده است. وحيى هم كه انبياء عليهم السلام از خداى تعالى مى گيرند، از مصاديق كلام است.

«وحى» و دو قسم بعد از آن، «تكلم از وراء حجاب» و «ارسال رسول»، هر سه از مصاديق تكلم خداست، البته مصداق اعم از حقيقى و مجازى. پس هر سه نوع تكلمى كه در آيه فوق ذكر شده، نوعى از تكلم با بشر است.

نكته ديگرى كه در اين آيه هست، اين است كه اين سه قسم را با كلمه «يا» به يكديگر عطف كرده، و ظاهر اين كلمه آن است كه سه قسم نامبرده با هم فرق دارند، و بايد هم همين طور باشد، چون مى بينيم دو قسم اخير را مقيد به قيدى كرده - يكى را مقيد به حجاب و ديگرى را مقيد به ارسال رسول - ولى اولى را به هيچ قيدى مقيد نكرده است، و

اقسام وحى (29)

ظاهر اين مقابله آن است كه مراد به قسم اول تكليم خفى باشد، تكليمى كه هيچ واسطه اى بين خدا

و طرف مقابلش نباشد، در حالى كه در دو نوع بعدى تكليم با واسطه انجام شده است. چيزى كه هست، در يكى واسطه رسول است، كه وحى را از مبدأ وحى مى گيرد، و به پيامبر مى رساند، و در ديگرى آن واسطه حجاب است، كه خودش رساننده وحى نيست، ولى وحى از ماوراء آن صورت مى گيرد.

قسم سوم، كه عبارت است از وحى به وسيله رسول، كه همان فرشته وحى باشد، پيام خدا نخست به او داده مى شود، و او هرچه را خداى سبحان اذن داده باشد، به پيامبر وحى مى كند.

قسم دوم از وحى كه وحى از ماوراء حجاب است، وحى با واسطه است، و واسطه اش همان حجاب است. چيزى كه هست، اين واسطه مانند واسطه در قسم سوم،

(30) مشخصات قرآن

خ__ودش وحى نمى كند، تنها وحى از وراء آن آغاز مى شود، و آغاز شدنش را از كلمه «مِنْ - از» كه براى ابتدا است، استفاده مى كنيم.

كلمه «وَراء» در اين جا به معنى «پشت» نيست، بلكه به معنى بيرون هر چيزى و آن فضايى است كه محيط به آن چيز است. و اين قسم تكلم، كه تكلم از ماوراء حجاب باشد، مانند تكل_م خداى تعالى با م_وسى در ك_وه طور است:

- «همين كه نزديك آن درخت آمد، از كرانه وادى ايمن، كه در بقعه مبارك واقع اس_ت، از درخت ندا شد... .» (30 / قصص)

و نيز از همين قس_م است وحى هايى كه در ع_الم رؤيا به انبي_اء عليهم السلام مى شده است.

و قسم اول از تكلم، تكلمى است كه خداى تعالى با پيامبر گرامى اسلام، و بدون واسطه جبرئيل مى كرد، كه در آن نه رسول ملكى يعنى «جبرئيل» واسطه بود، و

نه هيچ گونه حجابى كه فرض شود.

اقسام وحى (31)

و چون وحى در تمامى اين اقسام مختلف نسبتى به خداى تعالى دارد لذا مى توان وحى را به طور مطلق به خداى تعالى نسبت داد، و مستند به او كرد.

ساده تر بگوييم، مى توان در هر سه قسم از وحى گفت: خدا چنين وحى كرده است بدون قيدى كه معين كند منظور كدام يك از اقسام وحى است، و به همين عنايت است كه تمام__ى اقسام وح_ى در كلام خداى تعالى به خدا مستند شده است:

- «ما به سوى تو وحى كرديم، هم چنان كه به نوح و انبياء بعداز اووحى كرديم!»(162/نساء)

- «قبل از تو نفرستادي__م مگر مردان_ى كه، به ايشان نيز وحى مى كرديم!» (43 / نحل) (1)

1- ال_مي______زان ج: 35، ص: 118.

(32) مشخصات قرآن

وحى بوده است، بنابراين مراد به اين كه مى فرمايد: - تو خودت درايت و فهم حقايق كتاب را نداشتى! اين است كه معارف جزئى عقاي__د و شراي__ع عمل__ى اش را كه در كت__اب آمده، خودت قب__لاً نمى دانستى! درست هم هس__ت، براى اين كه خداى تعال__ى بعد از نب__وت و وحى عل__م به اي__ن جزئي__ات را به او داد. و م__راد به اين ك__ه فرم_ود:

_ و تو نه مى دانستى ايمان چيست؟

اين است كه تو واجد ايمان و التزام تفصيلى به يك يك معارف حقه و اعمال صالح نبودى، و اگر بپرسى چرا ايمان را به اعمال صالح تفسير كرديم، مى گوييم در قرآن كريم،

(34) مشخصات قرآن

اين استعمال آمده است، آن جاكه مى فرمايد:

- «ما كانَ اللّهُ لِيُضيعَ ايمانَكُمْ - خدا چنين نبوده كه عمل شما را ضايع كند!» (143/بقره)

پ__س معن__اى آي__ه اي__ن مى ش__ود كه:

- تو قب_ل از وحى روح، علمى به كت__اب و معارف و شرايع__ى كه در آن اس__ت، نداشتى، و متص__ف به اين ايم__ان، كه بعد از وح__ى، دارا شدى، نب__ودى، و ايم__ان و الت__زام به يك ي__ك عق_اي_د و اعم_ال دين___ى را ن_داشت___ى!

آيه مورد بحث منافات ندارد با اين كه آن جناب قبل از بعثت هم ايمان به خدا داشته باشد، و اعمالش همه صالح باشند، چون آن چه در اين آيه نفى شده، علم به تفاصيل و جزئيات معارفى است كه در كتاب آمده، و التزام اعتقادى و عملى به آن معارف است، و معلوم است كه نفى علم و التزام تفصيلى ملازم با نفى التزام اجمالى به ايمان خدا و خضوع در برابر حق نيست!

وحى، و علم به معارف تفصيلى (35)

پس ح_ال رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله قب_ل از بعثت ب_ا حال آن جن_اب در بعد از

بعثت فرق داشته است، و آيه شريفه مى فرمايد، آن چه بعد از نبوت دارا شد، خداى تعالى از طريق وح__ى به او داد، و خ_ودش در آن نقش_ى نداشته است! (1)

مى كند... و خدا چنان آن را آشكار مى نمايد كه بدان علم حاصل مى كند، لكن خود ملك را نمى بيند.

توضيح: آن قسم از وحى كه عبارت از سخن گفتن خداوند سبحان با بنده اش باشد، ذاتا موجب عل__م يقينى اس__ت و احتياج به دليل ندارد.

اما موضوع «خواب نبى» يعنى خوابى كه شخص نبى در آن وحى الهى را درك مى كند غير از رؤيايى است كه براى افراد عادى انسان در خواب هاى شبانه روز پيش مى آيد. خواب نبى را بيشتر شبيه به حالت بيهوشى معرفى كرده اند. پس آن حالتى است كه در آن حواس شخص نبى سكونت پيدا مى كند، و چنان كه ما در بيدارى چيزهايى مشاهده مى كنيم، او هم در آن حالت مطالبى را مشاهده و درك مى كند. خداوند متعال

(40) مشخصات قرآن

هم طورى او را به جانب حق و صواب ارشاد مى كند كه به طور يقين مى فهمد آن چه به او وح_ى ش_ده از ج_انب خ_داون_د سبح_ان ب_وده، و از تص_رفات شيط_ان_ى ني_ست!

تشخيص القائات ملكى: بايد گفت، كيفيت پيدا كردن علم به اين كه آن چه پيامبر شنيده كلام مل_ك است نه وسوس_ه شيط_ان، با ت_أييد الهى و ارشاد و راهنمايى اوست.

وسوسه شيطانى اگر موضوع باطلى باشد، كه در همان صورت باطلش به انسان مؤمن القاء شود، مؤمن آن را حديث ملائكه محسوب نخواهد كرد! هر حديث و خاطره اى كه به انسان القاء شد و همراهش طمأنينه و وقار بود، خود دليل است بر رحمانى بودن آن، بالعكس اگ__ر اضطراب و تزلزل__ى همراه داش__ت، دليل شيطان_ى بودن_ش مى شود.

هم چنين همراه داشتن عجله و جزع يا سبكى و خفت نيز دليل شيطانى بودن آن است!

مفهوم رسول، نبى، و محدث (41)

3 _

مُحَدَّث يا مُحَدَّثَه:

«محدث» كسى است كه صوت ملك را بشنود، لكن صاحب صوت را مشاهده نكند و حاضر نبيند. (نقل از زراره در كتاب بصاير)

اما «محدث يا محدثه» صوت ملك را مى شنود، و لكن شنيدن قلبى نه حسى! شنيدن صداى ملك مخصوص به خود «محدث يا محدثه» است، و يك امر قلبى است، و ديگران در آن شركتى ندارند. ملاك اصلى «مُحَدَّث» بودن آن است كه صوت ملك را بشنود، و ديدن خود ملك لازم نيست، ولى اگر به كسى اتفاق افتد كه در حين شنيدن صوت، ملك را هم مشاهده نمايد، مانعى نيست، مانند مريم «س» كه در حين شنيدن صداى ملك، خود ملك را نيز مى ديد - فَتَمَثَّلَ لَها بَشَرا سَوِيّا - (17 / مريم) (كه

(42) مشخصات قرآن

در واقع، صورت متمثل شده ملك را مى بيند، نه حقيقت ملك را!)

شده، نيز همين معنى استفاده مى شود. آيات چنين شروع مى شود:

وحى بدون واسطه در معراج رسول اللّه صلى الله عليه و آله (45)

- «سوگند به نجم! آن دم كه در كرانه افق براى غروب مى افتد، همنشين شما - پيامبر - از آن طريقى كه او را به هدف و غايت مطلوبش برساند، بيرون نشده، و در اعتقاد و رأيش از آن طريقه خطا نرفته است! و از روى هوا و هوس سخن نمى گويد، آن چه مى گويد به جز وحيى كه به او مى شود، نيست، اسرارى است كه جبرئيل شديدالقوا به وى آموخته است، كسى كه به خاطر رأى و عقل كاملش بر چنين مقامى مسلط شده است، و در بلندترين افق جاى گرفته است، و در عين بلندى رتبه اش به خدا نزديك و نزديك تر شده است، او رسول را آن قدر بالا برد كه بيش از دو كمان و يا كمتر فاصله نماند، در آن جابودكه به بنده خود وحى كرد، آن چه را كه كرد، قلب پيامبر آن چه را كه ديده بود، صادق بود...!»

(46) مشخصات قرآن

- همان جبرئيلى كه در راه خدا شدت به خرج مى دهد، و يا آن جبرئيلى كه عقلى پخته دارد، و يا جبرئيلى كه به نوعى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مرور و عبور مى كند، با اين كه خودش در هواست.

بعضى هم گفته اند: مراد به «ذُومِرَّة» خود رسول خدا صلى الله عليه و آله است، و اوست كه در مقابل دستورات الهى شديد و سخت است و يا داراى عقل و رأيى محكم است، و يا داراى نوع_ى مرور و عبور است كه با داشتن آن مى تواند به معراج برود.

(48) مشخصات قرآن

3 _ «فَاستَ__وى»

منظور از فاستوى كه به معناى استقامت و مسلط شدن بر كار است، اين است كه جبرئيل به همين صورت خلق شده، درآمد. هم چنان كه در روايات هم آمده، جبرئيل براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله به صورت هاى مختلفى ظاهر مى شد، و تنها دو نوبت به صورت اصلى اش خود را به آن جناب نشان داد. ممكن هم هست كه معنايش اين باشد كه جبرئيل با قوت خود مسلط شد بر آن چه مأمور انجامش شده بود.

در صورتى كه فاعل جمله را رسول اللّه صلى الله عليه و آله بگيريم معنايش اين مى شود كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله استق_امت ورزيده و بر انجام مأموريت خود مستقر شد.

مفهوم عبارات به كار رفته در آيات معراج (49)

4 _ «اُفُ_قِ الاَْعْل_ى»

منظور افق اعلاى آسمان است، بدون اعتبار اين كه طرف شرقى آن باشد كه به گفته بعضى ها افق شرقى از افق غربى بلندتر است، كه حرف صحيحى نيست.

5 _ «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى»

ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى به معناى اين است كه جبرئيل سپس نزديك رسول اللّه صلى الله عليه و آله شد و به دامن وى دست آويخت تا با آن جناب به آسمان ها عروج كند.

(اين در شرطى است كه ضمير را به جبرئيل برگردانيم،) ولى اگر ضمير را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله نسبت دهيم،

(50) مشخصات قرآن

معن_ى جمل_ه اين مى شود كه:

- رس__ول خ_دا ب_ه خ_دا ن__زدي_ك ش_د، و ق_رب خ_ود را ب_ازدي_د ك_رد!

6 _ «قابَ قَوْسَين»

عب__ارت قاب قوسي__ن براى نش__ان دادن نزديك__ى رس__ول خ___دا صلى الله عليه و آله به كار رفت__ه است، ك_ه مى فرمايد:

- «دورى او به ق_در دو قوس، يا به ق__در دو ذراع و يا كمت__ر از آن بود!»

و در اي__ن ح__ال_____ت، خ__داون___د تع___ال__ى م__ى ف____رم____اي______د:

- «خ__داى تعال__ى وحى ك__رد به بن__ده اش، آن چ__ه را ك__ه وح__ى ك__رد!»

مفهوم عبارات به كار رفته در آيات معراج (51)

7 _ «ما كَذَبَ الفُؤادُ ما رَاى»

يعنى رؤيت فؤاد رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن چه كه ديد رؤيتى صادقانه بود.

ديگر!

آرى، ما همان طور كه محسوسات يكى از اين حواس ظاهرى و باطنى را درك مى كنيم، اين را هم درك مى كنيم كه فلان محسوس را با فلان حس درك مى كنيم. و اين درك ديگ__ر ربطى به آن حس ن__دارد، بلك__ه كار نفس اس__ت، كه در قرآن كري__م از آن به ف__ؤاد تعبي_ر فرموده است.

در آيه شريفه هيچ دلالتى كه نشان دهد متعلق رؤيت خداى سبحان است، و خدا بوده

ديدار با چشم دل يا ادراك شهودى (53)

كه مرئى براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله واقع گرديده، نيست، بلكه آن چه مرئى آن جناب واقع شده، همان «اُفُقِ اَعْلى» و «دَنا» و «تَدَلّى» بوده، و نيز اين بوده كه آن چه به وى وحى مى شود، خدا وحى كرده است، و اين ها همان هايى هستند كه در آيات قبلى آمده بود، كه هم__ه اش از نوع و سنخ آي__ات خدايى براى آن جن__اب بوده است! و مؤي__د اين گفتار آيه شريفه:

- «ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى لَقَدْ رَاى مِنْ اياتِ رَبِّهِ الْكُبْرى!» (17 و 18 / نجم) است كه م_ى فرمايد:

- «آن چه ديده بود از آيات كبرى پروردگارش بود!»

علاوه بر اين كه اگر هم فرض كنيم كه منظور ديدن خود خداى تعالى است باز اشك__ال ن__دارد، زي__را دي__دن خ__دا را به قل__ب نسب__ت داده اس__ت، و ديدن قل__ب غير

(54) مشخصات قرآن

از ديدن چشم است، كه تنها مربوط به اجسام است و تعلقش به خ_داى تعالى محال است!

ديدن طغيان كرده بود، تا در نتيجه چيزى را ديده باشد كه حقيقت نداشته باشد، و چه طور ممكن است چشم او دچار كژبينى و طغيان شده باشد؟ با اين كه آيات چندى از آيات كبراى پروردگارش را ديده بود!» (13 تا 18/نجم)

در اين آيات مى خواهد از يك نزول ديگر خبر دهد، غير آن نزولى كه در آيات سابق بود. به نظر برخى از مفسرين، منظور از «نَزْلَةً» نازل شدن جبرئيل بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله

عروج تا سدرة المنتهى (55)

خواهد بود، نازل شدنش براى اين كه آن جناب را به معراج ببرد، و «رؤيت» در اين آيه را هم تفسير كرده اند به رؤيت جبرئيل به صورت اصلى به وسيله آن جناب، و در اين حالت قسمت اول آيات را چنين تفسير مى كنند كه: «جبرئيل يك بار ديگر به صورت اصلى اش در برابر رسول خدا صلى الله عليه و آله در آمد تا به معراجش ببرد، و اين جريان كنار سدره منتهى واقع شد.» نظر ديگرى نيز هست كه آيه را چنين معنى مى كند:

- «رسول خدا يك بار ديگر نزد سدرة المنتهى نازل شد، و اين وقتى بود كه به معراج مى رفت، و در آن ن_زله خ_دا را مانند ن_زله اول با قلب خود ديدار كرد!»

م__راد از رؤي__ت در اين تفسي__ر رؤي__ت قلبى اس__ت، و م__راد ب__ه نزل__ه اخ__رى هم ن__ازل ش_دن رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله در معراج ب_ه كنار س_درة المنتهى اس_ت.

(56) مشخصات قرآن

و هم آن بهشت_ى كه وعده داده شده ايد!»

اما اين كه اين درخت سدره چه درختى است، در كلام خداى تعالى چيزى كه تفسي_رش كرده باشد، نيافتي__م، و مثل اين كه بن__اى خداى تعال__ى در اين جا بر اين است كه به ط_ور مبهم و ب_ا اشاره سخن گويد.

مؤيد اين معنا جمله: «اِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ ما يَغْشى!» است، كه در آن سخن

سِدرة المنتهى كجاست؟ (57)

از مست_ورى رفته است.

در روايات هم تفسير شده به درختى كه فوق آسمان هفتم قرار دارد، و اعمال بندگان خدا تا آن جا بالا مى رود!

تك__ذي__ب نك__رد آن چ____ه دي____د!» (11 / نج__م)

- «سوگند مى خورم كه او بعضى از آيات پروردگارش را بديد، و با ديدن آن ها مشاهده

(60) مشخصات قرآن

پروردگارش برايش تمام شد!» (18 / نجم)

چون مشاهده خدا به قلب با مشاهده آيات او دست مى دهد، زيرا آيت بدان جهت كه آيت است به جز صاحب آيت را حكايت نمى كند، و از خودش هيچ حكايتى ندارد، وگرنه از جهت خودش اگر حكايت كند، ديگر آيت نيست!

و اما دي__دن ذات متعالى ح__ق بدون حجاب، يعن_ى بدون وساط__ت آيت، ام__رى اس__ت مح_ال، زي___را ف_رم___وده اس__ت:

- «وَ لا يُحيطُ__ونَ بِه عِلْم_ا - به هيچ وجه به او احاطه علمى نمى يابند!» (110 / طه) (1)

1- ال_مي____زان ج: 37، ص: 52.

او هرچه ديد، درست ديد! (61)

(62)

آن الفاظ هم داراى معانى حقه اى است، و رسول خدا صلى الله عليه و آله همانگونه كه معانى را از طريق نزول وحى از ناحيه خداى تعالى دريافت كرده، الفاظ را هم از جانب خدا دريافت كرده است، نه اين كه معانى را خود او در قالب الف_اظ ريخت_ه است، چ_ون در سوره قيامت مى فرمايد:

(64) مشخصات قرآن

- «چون آن را مى خوانيم تو نيز خواندنت تابع خواندن ما باشد، يعنى آن طور بخوان!» (18 / قيام__ت) و واض__ح اس__ت ك_ه الف_اظ خوان_دنى و تلاوت ك_ردنى است، نه معانى!

بشنوند، و حال آن كه نقل قطعى اين معنا را تكذي__ب كرده و حال__ت وحى بسيارى از آن جناب س__راغ داده كه در بي__ن جمعيت به وى دست داده است، و جمعيتى كه پيرامون_ش بوده اند هيچ چيزى احساس نمى كرده اند، نه ص__داى پايى و نه شخص_ى و نه صداى سخن__ى كه به وى الق__اء مى ش__ده است.(1)

1- الميزان ج: 30، ص: 200.

جبرئيل، و نزول قرآن به قلب پيامبر (67)

فوق و وحى مذكور، مى تواند عموم وحى هايى باشد كه بر پيغمبران مى شده و يا اختصاصا وحيى است كه به پيامبر گرامى اسلام

فرشتگان وحى (69)

مى شده، و آن عبارت است از قرآن كريم، زيرا در قرآن كريم كلمه «ذكر» به معنى «قرآن» آمده است، و در آيه فوق نيز «تاليات ذكر» را مى توان وحى قرآن دانست. مى توان گفت: ملائكه صافات و تاليات اعوان جبرئيلند كه در نازل كردن قرآن او را يارى مى كنند. خداوند متعال درباره اين فرشتگان مى فرمايد:

- «قرآن در صحيفه هايى مورد احترام و بلندپايه و پاك، و به دست سفيرانى بزرگوار و نيك سرشت نازل شد!» (11تا16/عبس)

لذا معلوم مى شود متصدى آوردن وحى يك نفر نيست. و اين منافاتى ندارد با اين كه ن_زول وح_ى را ب_ه جب_رئيل ني_ز نسب_ت م_ى دهد.(1)

1- ال_مي______________زان ج : 33، ص: 193.

(70) مشخصات قرآن

آن غش__ى ك__ه ب__ه رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله هنگ___ام وح__ى دس__ت م__ى داده، چگ__ون__ه ب__وده اس__ت؟ ام__ام ف__رم___ود:

- اين در آن قسم از وحى بوده كه بين آن جناب و خداى تعالى هيچ واسطه اى نبوده است. و خداى تعالى خودش براى آن جناب تجلى مى كرده است. سپس امام در حالى كه اظهار خشوع مى كرد، فرمود: - اين همان نبوت است! (نقل از كتاب ت_وحيد)

3 _ از اب_ى ع_ب_داللّ_ه عليه السلام رواي_ت ش_ده ك_ه ف_رم_ود:

- جبرئيل هر وقت بر آن حضرت نازل مى شد، مانند يك غلام پيش رويش مى نشست، و

(72) مشخصات قرآن

هر وقت ه_م داخل مى شد، اجازه مى گرفت. (نقل از كتاب علل)

4 _ امام صادق عليه السلام در پاسخ سؤالى درباره وحى به وسيله جبرئيل و وحى در ح_الت بيه_وش_ى رس_ول اللّه عليه السلام فرمود:

- هر وقت مستقيم_ا و ب_دون وس_اطت جبرئيل به آن حضرت وحى مى شد، آن حالت به آن جناب دست م_ى داد، به خاط_ر اين كه گرفتن وح_ى از خ_داى تعالى سنگين و دشوار بود.

- و هر وقت جبرئيل بين خداى تعالى و آن جناب واسطه مى شد، آن حالت دست نمى داد، و در حال طبيعى مى فرمود: «جبرئيل به من چنين گفت،» و يا مى فرمود: «جبرئيل است كه چنين مى گويد.» (نقل از كتاب امالى)

ابليس باشد، و اين شيطان است كه در قلب او م_داخله مى كن_د؟ ام__ام عليه السلام فرم__ود:

- خداى تعالى وقتى بنده اى را رسول خود قرار مى دهد، سكينت و وقار بر او نازل مى كند، و در نتيجه پيام آور خدا نزدش مى آيد، و رسول او را با چشم خود مى بيند، مثل

(74) مشخصات قرآن

اشخ_اص ديگرى كه ب_ه چش_م م_ى بين_د.(نقل از تفسير عياشى)

گرفته كه مى گويد: رسول اللّه صلى الله عليه و آله جبرئيل را در اول بعثت بين زمين و آسمان ديد كه بر تختى نشسته است. اگر اين چنين باشد، ديگر صورت اصلى نبوده است، بلكه

افق مبين، و مشاهدات رسول اللّه صلى الله عليه و آله (77)

او به اين شكل در آمده بود!

«سوگند مى خورم به ستارگان، كه در روز پنهان مى شوند، و آن ها كه سيارند، و در مغرب خود غروب مى كنند، و سوگند مى خورم به شب، هنگامى كه تاريك مى شود، و ب_ه روز، وق_ت_ى ك_ه مى دم_د:

- كه قرآن گفتار فرستاده بزرگوار خداست! فرشته ارجمندى كه نزد صاحب عرش مقامى دارد، و فرمان__ش براى ساير فرشتگان مطاع است. و اين كه رفيق شما (محمد) ديوانه نيست! او جبرئيل را در اف__ق مبين ديده است! و در مورد غيب__ى كه بدو وحى مى شود، بخيل نيست! پس با اين ح_ال به كجا مى رويد؟ كه قرآن ذكرى است براى عالمي__ان!» (15 تا 27 / تكوير)

اطاعتش

مشخصات ششگانه جبرئيل (79)

مى كنن__د. از همين جا معل_وم مى شود كه جبرئي__ل در كار خ__ودش ياوران_ى ه_م دارد.

6 - اين كه او را «اَمين» خواند، يعنى جبرئيل خدا را در دستوراتى كه مى دهد، و در رساندن وحى و رسالت خيانت و دخل و تصرفى نمى كند!

بر عبوديت حق و طاعت او استوار بمانند:

- لِمَنْ ش_اءَ مِنْ_كُمْ اَنْ يَتَقَدَّمَ

- وَ م__ا تَش___اؤُنَ اِلاّ اَنْ يَش__اءَ اللّ___هُ رَبُّ الْع_الَمي__نَ (28 و 29 / تكوي__ر)

در پايان، به اين نكته نيز متذكر مى شود كه انسان در مشيت و خواست خود مستقل از مشيت خداى تعالى نيست. مشيت انسان ها وابسته به مشيت خداى تعالى است! به طورى كه از آيه فوق بر مى آيد: انسان ها استقامت را نمى خواهند مگر اين كه خداى تعالى بخواهد كه ايشان بخواهند، و اگر خداى تعالى بخواهد آنان هم مى خواهند. پس افعال ارادى انسان مراد خداى تعالى نيز هست، يعنى خدا هم در آن ها اراده دارد، و

(82) مشخصات قرآن

اگ__ر خ__دا اراده كند كه انس__ان عملى را انج__ام دهد، انس__ان آن عم__ل را مى خواه__د و انج__ام مى ده_د، و وقت__ى كه انج__ام مى ده__د به اراده خ__ودش انج__ام مى ده__د! (1)

جَمْعَ_هُ وَ قُرْآنَهُ!»

- يعنى به قرآن عجله مكن، چون جمع كردن آن چه به تو وحى مى شود، و پيوسته كردن اجزاء آن به يكديگر، و قرائت آن بر تو، به عهده ماست، و هيچ يك از اين ها از م__ا ف__وت نمى ش__ود، تا تو عجل__ه كن_ى و قب__ل از خوان__د ما آن را بخوان__ى!

(84) مشخصات قرآن

- «فَ__اِذا قَرَأْن__اهُ فَاتَّبِ_عْ قُ__رْآنَ__هُ!»

- وقتى ما قرائت وحى قرآن را تمام كرديم تو آن وقت خواندن ما را پيروى كن و بعداز تمام شدن كار ما تو شروع كن!

- «ثُ____مَّ اِنَّ عَ_لَيْن___ا بَي____انَ____هُ!»

- يعنى ايضاح و توضيح آن براى تو به عهده ماست و ما همان طوركه جمع و خواندن وحى را به عهده گرفته ايم، بعد از جمع و قرائت آن براى تو، آن را براى تو بيان و توضيح هم خواهيم كرد! بيان وحى مرتبه اى است كه بعدازجمع و قرائت قرار دارد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 39، ص: 322.

عدم تعجيل در اخذ وحى (85)

(86)

مبارك نازل كرديم!» (3 / دخان)

در اين آيه صريحا فرموده كه همه كتاب را در آن شب نازل كرده است، چون ظاهرش اين است كه نخست سوگند به همه كتاب خورده و بعد فرموده است كه اي__ن كت_اب را كه ب_ه حرمت__ش سوگند خوردي__م، در يك ش__ب و يكپارچه نازل كرديم.

پس مدلول اين آيه اين مى شود كه قرآن كريم دو جور نازل شده است: يكى يك

(88) مشخصات قرآن

پارچه در يك شب معين، و يكى هم به تدريج در طول بيست و سه سال نبوت كه آيه شريفه:

«وَ قُرْان__ا فَرَقْن__اهُ لِتَقْ__رَاَهُ عَلَى النّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلاً!» (106/اسرى) ك__ه ن_زول تدريج_ى ق_رآن را بي__ان مى كن_د. و ه_م چني__ن آي__ه زي_ر كه مى فرم__اي__د:

- «آنان كه كافرشدندگفتند:چراقرآن يكپارچه براونازل نشد؟ بله،يكباره نازل نكرديم تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشيم، و بدين منظور آيه آيه اش كرديم!»(32/فرقان)

كافى از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود:

- منظور از ليله مباركه در آيه فوق، شب قدر است، كه در هر سال در هر ماه رمضانش در دهه آخر آن تكرار مى شود. پس قرآن نازل نشده مگر در شب قدر، هم چنان كه خداى تعالى درباره آن مى فرمايد - فيها يُفْ_رَقُ كُ_لُّ اَمْرٍ حَكي_مٍ - يعنى در شب قدر هر سال همه امور آن سال كه بايد تا سال بعد جريان يابد تقدير مى شود، چه خيرش و چه شرش، چه اطاعتش و چه معصيتش، و به مولودهايى كه بايد به عرصه وجود قدم بگذارند، و چه اجل ها و رزق ها، پس هر چه كه در آن شب براى آن سال تقدير شود، و قضائش رانده شود، آن قضا حتمى است، ولى در عين حال مشيت الهى در

(92) مشخصات قرآن

آن دخل و تصرف دارد. (اين كه فرمود: «آن قضا حتمى است ولى در عين حال مشيت الهى در آن دخل و تصرف دارد،» معنايش اين است كه از نظر اسباب و شرايط حتمى است، يعن__ى هيچ سبب و شرط_ى نمى تواند تغيي_رش دهد مگر اين كه خداى تعالى بخواهد!) (1)

قدر چهارده قرن گذشته قرآن يكپارچه نازل شده باشد، ولى اين فرض معنا ندارد كه در آن شب حوادث تمامى قرون گذشته و آينده تعيين گردد، علاوه بر اين كه كلمه «يفرق» به خاطر اين كه فعل مضارع است، استمرار را مى رس_اند. در سوره مورد بحث هم كه فرموده:

- «شب ق_در از ه_زار م_اه ب_هت_ر است!» و ني_ز ف_رم_وده:

- «ملائكه در آن شب نازل مى شوند!» مؤيد اين معناست.

پس وجهى براى تفسيرهايى كه بعضى ها كرده اند، و نظرات خلاف اين را بيان داشته اند نمى ماند!

(94) مشخصات قرآن

حاصل آيات موردبحث به طورى كه ملاحظه گرديد، اين شد كه شب قدر به عينه يكى از شب هاى ماه مبارك رمضان از هرسال است، و در هرسال در آن شب همه امور احكام مى ش_ود. البته منظور از احك__ام از جهت اندازه گيرى است.

اين س__ؤال پيش مى آي__د ك__ه: در اين صورت هي__چ امرى از آن ص__ورت كه در ش__ب ق__در تقدي__ر ش_ده باشد، در ج__اى خودش با هي__چ عاملى دگرگ__ون نمى شود؟

پ_اسخ اين است كه: نه، هي_چ منافاتى ن_دارد كه در شب ق_در مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى ديگر محقق شود، چون كيفيت موجود شدن مقدر امرى است، و دگرگونى در تقدير امر ديگرى است. هم چنان كه هيچ منافاتى ندارد كه ح__وادث در لوح محفوظ معي__ن شده باش__د، ولى مشي__ت الهى آن را تغيير دهد، هم چنان كه در قرآن كريم آمده است:

تكرار شب قدر در هر سال (95)

- «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ ام الْكِتبِ، - خدا هر چه را كه از مقدرات بخواه__د محو مى كند، و هر چ__ه را بخواهد اثبات مى كند، و كتاب تغييرناپذير نزد اوست!» (39 / رعد)

علاوه بر اين كه استحكام امور

به حسب تحققش مراتبى دارد، بعضى از امور شرايط تحققش موجود است، و بعضى ها ناقص است، و احتمال دارد، كه در شب قدر بعضى از مراتب احكام تقدير بشود، و بعضى ديگرش به وقت ديگر موكول گردد، اما آن چه از روايات بر مى آيد با اين وجه سازگار نيست.

- م__رح_ل_ه ت_ف_ص_ي_ل،

ليلة القدر هم به طورى كه از آيه فوق بر مى آيد شبى است كه امور از مرحله احكام و ابهام به مرحله فرق و تفصيل بيرون مى آيند، و از جمله امور يكى هم قرآن كريم است، كه در شب قدر از مرحله احكام در آمده و نازل مى شود، يعنى درخ__ور ف_ه_م ب_ش_ر م_ى گ_ردد!

و اى بسا كه خداى سبحان پيامبر خود را به جزئيات حوادثى كه به زودى در زمان دعوت او در هنگام نزول هر آيه و يا آيات و يا سوره رخ مى دهد، خبر داده، و نيز آگاه كرده كه درباره هر حادثه آيه يا آياتى نازل مى شود، و از همين جهت هر پيش آمدى مى كرده، رسول خدا صلى الله عليه و آله منتظر بوده تا آيه و يا آياتى درباره آن نازل شود. پس در حقيقت قرآن يك بار دفعتا و يكپارچه بر او نازل شده، يك بار هم تدريجا و متفرق!

(100) مشخصات قرآن

مادام كه شهر رمضان در كره زمين تكرار مى شود، آن شب نيز تكرار مى ش__ود، پ__س نتيج___ه مى گيري_م كه ش__ب م_زب_ور هم_ه سال_ه تك_رار م_ى ش____ود.

و در ه_ر سال قم_رى، در م_اه رمضان همان سال يك بار شب قدر تكرار مى شود.(1)

1- ال_مي____زان ج: 35، ص: 211.

مبارك بودن شب قدر (103)

م_ى ش_ود.

تعيين شب قدر (105)

در بص_ائر نقل شده كه امام فرمود:

... چون شب نوزدهم رمضان مى شود، ارزاق را تقسيم مى كنند، و اجل ها را مى نويسند، و در آن گذرنامه حاجيان نيز صادر مى شود، و خداى تعالى توجهى به بندگ_ان خ__ود ف_رم_وده، و آنان را مى آم__رزد، مگر كسان_ى را كه مسك__ر مى نوشن__د!

و چون شب بيست و سوم رمضان مى شود، هر امر حكيم در آن تجزيه و تفريق مى گردد، و آن گاه امضا كرده و به دست او مى سپارند! من پرسيدم: به دست كى مى سپارند؟ - گفت: به دست صاحبتان! و اگر اين نبود صاحبتان از اين حوادث آينده خبرى نمى داشت! (1)

1- ال_مي____زان ج: 40، ص: 329 و ج: 35، ص: 218.

(106) مشخصات قرآن

كردن كامل!» (106 / اسراء)

از تدبر در آيات قرآنى بر مى آيد، در آياتى كه دلالت بر نازل شدن قرآن در ماه رمضان يا در شبى از شب هاى آن (شب قدر) دارد، تعبير به «اِنْزال» شده است، نه به «تَنْزيل»؛ يعنى نازل شدن قرآن در ماه رمضان «دفعى» بوده است، نه «تدريجى»! دفعى

(108) مشخصات قرآن

بودنش از اين نظر است كه روى هم رفته آيات آن يك چيز فرض شده است، و يا اين كه از اين نظر است كه قرآن داراى حقيقتى است غير از آن چه ما به فهم عادى مى فهميم، و برحسب آن خيال مى كنيم كه آياتش جدا جدا و پراكنده و تدريجى است، و به حسب آن حقيقت واح__د ب__وده، و نزولش دفع__ى و بدون تدريج است. اين واقعيت را آيات شريفه زي__ر تأيي___د مى كنند، آن ج__ا ك__ه فرم_ود:

- «اين كتابى است كه آيات آن استوار گشته، و سپس از طرف خداى حكيم و خبير تفصيل داده شده است!» (1/هود)

اين آيه دلالت دارد بر اين كه قرآن قبل از آن كه فصل فصل و جدا جدا شود، يك مرتبه احكام را داشته كه در آن مرتبه اجزاء آن از يكديگر جدا نبوده است، و اين تفصيلى كه فعلاً در آيات قرآنى مشاهده مى شود، بر آن عارض شده است.

قرآن و زمان نزول آن (109)

آيه زير دلالت دارد بر اين كه يك كتاب «مُبين» هست كه خواندنى و عربى بودن بر آن عارض شده، و اين لباس لفظ و عربيت از آن جهت بر اندام آن حقيقت پوشانده شده كه مردم بتوانند آن را بفهمند و تعقل كنند، ولى اصل آن كتاب در «اُمُّ الْكِتاب» نزد خداى تعالى بوده و داراى مقامى بس

بلند است، كه دست كوت_اه خ_رد و دانش به آن نمى رسد:

- «قسم به اين «كتاب مبين»! ما آن را قرآنى «خواندنى» عربى قرار داديم، باشد كه شم__ا بفهميد، و آن در «ام الكتاب» نزد ما على و حكيم است!» (2 تا 4 / زخرف)

در آيات سوره واقعه مى خوانيم:

- «محققا قرآنى است ارجمند، در كتاب مكنون و نهفته، كه جز پاك شدگان به آن دسترس__ى نيابند، نازل كردن__ى از پروردگار جهانيان است!» (77 تا 80 / واقعه)

(110) مشخصات قرآن

ظاهر اين آيات چنين است كه قرآن يك مرتبه اى در «كتاب مكنون» دارد، كه كسى جز بندگانى كه از هر آلودگى پاك شده اند، با آن تماس پيدا نمى كنند، و تنزيل بعد از آن مرتبه است.

«كتاب مكنون» كه از بيگانگان پوشيده و مستور مى باشد، همان است كه در آيه ديگر آن را «اُمُّ الْكِتاب» ناميده و در جاى ديگر آن را «لوح محفوظ» خوانده است. از آن جهت «لوح محفوظ» ناميده شده كه از تغيير و تبديل محفوظ است، و بديهى است قرآنى كه تدريجا نازل شده، چون مشتمل بر ناسخ و منسوخ است، از تغيير و تبديل محف_وظ نيست، بلكه همي_ن تدريجى بودن آن يك نحو تغيير است.

پس، «كتاب مبين» كه اصل قرآن و مرجع اين تفصيل مى باشد، يك حقيقت است غير از اين امر ن_ازل شده، و اين ب_ه من_زله لب_اس آن ح_قيقت است.

قرآن و زمان نزول آن (111)

قرآن نسبت به كتاب مبين به منزله لباس است نسبت به اندام، يا حكم مثال و صورت است ن_سبت ب_ه حقيق_ت!

پس روشن مى شود كه منظور از آياتى كه نزول قرآن را در شب «لَيْلَةُ الْقَدْر» در ماه رمضان

ذكر مى كنند، اين است كه حقيقت قرآن در ماه رمضان دفعتا واحده بر قلب پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله نازل شده، ولى تفصيل آن در طول مدت پيامبرى آن حضرت به تدريج ن_ازل گ_رديده اس_ت. (1)

از سوره ها و آيه هاست، با اختلافى كه بر حسب موارد شخصى و جزئى نزولش در سياق آن هست، با اين احتمال كه يك دفعه نازل شده باشد، سازگار نيست، براى اين كه آياتى كه درباره وقايع شخصى و حوادث جزئى نازل شده است ارتباط كامل با زمان و مكان و اشخاص و احوال خاصى دارد كه درباره آن اشخاص و احوال و در آن زمان و مكان

(114) مشخصات قرآن

نازل شده است، و معلوم است كه چنين آيات صادق و درست در نمى آيد، مگر آن كه زمان و مكانش برسد، و واقعه اى كه درباره اش نازل شده، رخ بدهد به طورى كه اگر از آن زمان ها و مكان ها و وقايع خاص صرف نظر شود، و فرض شود كه قرآن يكباره نازل شده است، آن وقت قهرا موارد آن آيات حذف مى شود، و ديگر بر آن ها تطبيق نمى كند، پس ممكن نيست احتمال بدهيم كه قرآن كريم به همين هيئت كه هست دو بار نازل شده است، يك بار دفعتا و يكجا، و بار ديگر به تدريج!

پس اگر بخواهي__م بگوييم دو بار نازل ش__ده، لازم مى شود اين كه قائل شويم به فرق بين اين دو دفعه به «اجمال» و «تفصيل»، همان اجمال و تفصيلى كه آيه شريفه س__وره ه__ود ب_دان اش__اره دارد و مى فرماي__د:

- «كتابى كه آياتش نخست درهم و فشرده بود و سپس از ناحيه خداى حكيم و خبير

نزولى آنى و تدريجى قرآن (115)

قسمت قسمت شده است!» (1 / هود)

هم چني__ن در س__وره زخ__رف مى فرماي__د:

- «ما آن را قرآن__ى عربى كردي__م، باش__د كه شما در آن تعقل كني__د! و اين قبلاً در ام الكت__اب ن_زد ما ب_ود، و مق_ام_ى عل_ى و حكي_م داش__ت!» (3 و

4 / زخرف)

خداى سبحان در آخر آيه مورد بحث ما يعنى آيه 3 سوره دخان مى فرمايد: «اِنّا كُنّا مُنْذِرينَ،» و با اين عبارت مى فهماند كه خداى تعالى قبل از اين انذار هم به طور مستمر انذار مى كرده است، و اين خود دلالت دارد بر اين كه نزول قرآن از ناحيه خداى تعالى چيز نوظهورى نيست، چون قرآن يك انذار است، و انذار سنت هميشگى خداى تعالى است، كه لايزال و هم__واره در امت ه__اى گذشته از طريق وحى به انبياء و رسولان جري__ان داشته اس__ت، و دائم__ا انبيايى را مبع__وث مى ك__رده تا بش_ر را انذار كنند! (1)

(116) مشخصات قرآن

نازل شده، و حال آن كه اينطور نيست، خودش در هر واقعه اى مى نشيند و سخنى مناسب با آن را مى تراشد، و آن گاه به خدا افت_رائش مى بندد، و اين م_ردى خارج از دي_ن و گم_راه است؟؟!!

(اين بود تقرير و بيان اعتراض مشركين، آن طور كه مجموع اعتراض و جواب به دست مى آيد.) خداى سبحان در پاسخ اعتراض كفار مى فرمايد:

- «آن را متفرق نازل كردي__م نه يكجا، تا قل_ب تو را به تدريج آرامش دهيم!»

(118) مشخصات قرآن

(32 / فرقان)

اين جواب يك بيان ت_ام است براى علت نازل شدن تدريجى.

توضي__ح اين كه به طور كلى تعلي__م هر علمى و مخصوص__ا علمى كه مربوط به عمل باش__د، از اي__ن راه ص__ورت مى گي__رد، كه معل__م مسائ__ل آن عل__م را يكى يكى به شاگرد الق__اء كند تا همه فصول__ش و ابوابش تم__ام ش__ود.

در چنين صورت است كه بعد از تمام شدن تعليم و تعلم صورتى اجمالى از مسائل در ذهن شاگرد نقش مى بندد. البته اين شكل اجمالى است، نه تفصيلى، و در نتيجه در مواق__ع احتياج بايد دوباره به مسائل__ى كه خوانده مراجع__ه نمايد تا به طور مفصل آن را درك كند، چون با صرف تلق__ى از معلم در نفس مستقر نمى شود، به طورى كه نفس بر آن معلوم__ات نشو و نما ك__رده و آثار مطلوب از آن مترت__ب شود، بلكه محت__اج

چرا قرآن يكجا نازل نشد؟ (119)

اس__ت به اين ك_ه وق__ت احتياج به آن ف__را رسد، و آن معلوم__ات را عم__لاً پي__اده كن__د.

با اين بيان روشن مى شود كه تعليم غير تثبيت فؤاد است. القاء يك نظريه علمى در هنگام احتياج و رسيدن هنگام عمل در دل شاگردى كه مى خواهد آن

را بياموزد، بهتر ثبت مى گردد، و در قلب مى نشيند، و پابرجاتر هم مى شود، و زود فراموش نمى شود، مخصوصا در معارفى كه فطرت بشرى هم مؤيد آن است، چون نسبت به آن احساس احتياج مى كند.

و معارف الهيه اى كه دعوت اسلامى متضمن آن است، و قرآن كريم بدان ناطق مى باشد، شرايع و احكامى است عملى، و قوانينى است فردى و اجتماعى، كه حيات بشريت را توأم با سعادت مى كند، چون بر اساس اخلاق فاضله اى است كه آن نيز مرتبط با معارف كلى الهى است كه بعد از تجزيه و تحليل منتهى مى شود به توحيد،

(120) مشخصات قرآن

هم چن_ان كه توحي__د هم اگر تركيب ش__ود، به ص__ورت همان مع__ارف، و سپ__س همان دستورات اخلاق__ى، و آن گاه همان دستورات و احكام عملى جلوه مى كند!

در چنين مكتبى، بهترين راه تعليم و كاملترين طريق تربيت اين است كه آن را به تدريج بيان كرده، و هر قسمت آن را به حادثه اى اختصاص دهد كه احتياجات گوناگونى به آن بيان دارد، و آن چه از معارف اعتقادى و اخلاقى و عملى كه مرتبط با آن حادثه مى شود، و نيز متعلقات آن معارف، از قبيل تشريع، و اعتبارى آن، و پندگيرى از سرگذشت هاى گذشتگان، و سرانجام كسانى كه غير آن دستور عمل كردند، و سرنوشت طاغيان و مشركينى كه از عمل به آن معارف سرپيچى كردند، همه را بيان كند.

و اتفاق_ا ق__رآن كريم هم همين رويه را دارد. يعن__ى آيات نازله آن ه__ر يك در هنگام مس__اس حاجت نازل شده است، و در نتيجه بهتر اثر گذاشته است. هم چنان كه

چرا قرآن يكجا نازل نشد؟ (121)

خود ق__رآن مجي__د مى فرم__اي__د:

- «و قرآنى كه ما آن

را قسمت قسمت نموديم، تا با مجال بيشتر بر مردمش بخوانى!» (106/اسرى)

قرآن كريم جواب كفار را به دو طريق مى دهد: يكى اين كه علت نازل شدن تدريجى را بيان مى كند، و مى فرمايد كه ما خواستيم فؤاد تو را تثبيت كنيم لذا آن را تدريجى نازل كرديم. (اين مربوط مى شود به ناحيه رسول اللّه صلى الله عليه و آله ولى از لحاظى كه مربوط مى شود به مردم در ادامه آيه مى فرمايد:) خواستيم تا هر وقت دشمنان ما ايرادى به پيامبرمان كنند و مثل و وصف باطلى برايشان بياورند، در همانجا جوابشان را داده و حق را بيان كنيم. اگر ايشان با ايرادهاى خود حق را از وجهه اى كه دارد تغيير دهند و از جاى خود تحريف كنند، ما با تفسير به احسن الوجوه دوباره حق را به جاى خودش برگردانيم. و اين

(122) مشخصات قرآن

غرض با نزول تدريجى حاصل مى شود.(1)

خدا صلى الله عليه و آله تعرض شده و آن جناب را از عجله در قرائت قرآن نهى فرموده، و تذكر داده كه قبل از اتمام وحى از ناحيه فرشته وحى، در خواندن آن عجله نكند!

اين آيه مى رساند كه آن جناب وقتى وحى قرآن مجيد برايش مى آمده، قبل از اين كه وحى تمام شود، شروع به قرائت آن مى كرده است. و در آيه آن حضرت را نهى نموده اند

(124) مشخصات قرآن

از اين كه در قرائت قرآن مجيد و قبل از تمام شدن وحى آن عجله نكند. در جاى ديگر ق_رآن فرموده است:

- «زبانت را به خواندن آن حركت مده، و عجله مكن، جمع آورى آن و خواندنش با م_است، پس وقت_ى آن را خ_واندي_م، ت_و با ما بخ__وان!» (16 تا 18 / قيام_ت)

مؤيد اين معنى جمله بعد است كه مى فرمايد: - «بگو پروردگارا، مرا دانش افزا!»

يعنى به جاى اين كه عجله كنى در آيه اى كه هنوز به تو وحى نشده، علم بيشتر طلب كن! برگشت معنى به اين مى شود كه اگر تو به قرائت آيه اى كه هنوز بر تو نازل نشده عجله مى كنى، براى اين است كه تا اندازه اى بدان علم به هم رسانده اى، ولى تو به آن مقدار علم اكتفا مكن، و از خداى تعالى علم جديد بخواه، و بخواه تا صب_ر و ح_وصله ات ده_د ت_ا بقيه وح_ى را بشنوى!

نحوه تلقى قرآن و قرائت آن (125)

اين آيه شريفه از جمله مداركى است كه مضمون روايات را تأييد مى كند كه دارد: قرآن كريم دو بار نازل شده است. يكى بار اول كه همه اش از اول تا آخر دفعتا نازل شده است، و ديگرى هم آيه به آيه، و هر چند روز يكبار.

وجه تأييد آن اين

است كه اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله قبل از تمام شدن آيه و يا چند آيه اى كه مثلاً الان جبرئيل آورده، علمى به بقيه آن نمى داشت، معنا نداشت بفرمايد: قبل از تمام شدن وحى اش در خواندنش عجله مكن! پس معلوم مى شود قبل از تمام شدن وحى هم آن جناب آيه را مى دانسته است! (1)

به معصي__ت باش__د، و م__راد ب__ه «كَفُور» اف__رادى از كف__ار باشند كه در كف__ر مبالغ__ه مى كنن__د. پس آي_ه شريف__ه هم شامل كف__ار است و هم شام__ل فس__اق!

مفاد نهى اين است كه وقتى آثم تو را به اثم خود دعوت مى كند، اطاعتش مكن، و كفور هم وقتى تو را به كفر خود مى خواند، استجابتش مكن! چون هردو اعم ازاين كه از مسلمان سر بزند يا كافر مخالف حكم پروردگار توست، و تو بايد به حكم پروردگارت صبر كنى!

(128) مشخصات قرآن

- وَ اذْكُ__رِ اسْ__مَ رَبِّ__كَ بُكْ__رَةً وَ اَص__ي__لاً!

- يعنى مداومت كن بر ذكر پروردگارت كه همان نماز در صبح و عصر باشد.

- وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَويلاً!

- م_راد به سج_ود براى خدا نماز خواندن است، و مضم_ون اين دو آيه كه همان ذك__ر نام خدا در بكره و اصيل و سجده براى او در پاسى از شب باشد، با نماز صبح و عصر و مغرب و عشاء مطابق مى شود.

اين آيات در مكه يعنى قبل از واجب شدن نمازهاى پنجگانه نازل شده است، چون آي__ه اى ك_ه مشتم_ل بر نم_ازهاى پنجگانه است، آيه زير است كه در سوره اسرى است.

- «اَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْانَ الْفَجْرِ...»(78/ اسراء)(1)

1- ال_مي____زان ج: 39، ص: 382.

نزول قرآن، و صبر بر حكم پروردگار (129)

(130)

اولين آياتى است كه از قرآن كريم بر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نازل شده.

منظور از «اِقْ_رَأْ» امر به تلقى آياتى از قرآن است كه فرشته وحى از ناحيه خدا به آن جناب وحى مى كند. تقدير كلام، «اِقْ_رَأِ الْقُرآنْ» است، نه قرائت مطلق، و هم چنين منظور دستور خواندن بر مردم نيست، هر چند كه خواندن به مردم هم يكى از اغراض نزول وحى است.

- «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ - بخوان به نام پروردگارت!»

در اين جمله دستور مى دهد بندگانش خواندن را به نام او آغاز كنند، چون در «بِسْمِ اللّه» خود خداى تعالى كلام خود را با آن آغاز كرده است، در اين جا دستور

(132) مشخصات قرآن

مى دهد بندگانش خواندن را به نام او آغاز كنند، هرچند كه در جاى ديگر دستور داده هر كارى را كه مى خواهند آغاز كنند، با بسم اللّه آغاز كنند، پس در حقيقت آيه مزبور يك دست__ورالعمل اس_ت مانند دست_ور به گفتن «اِنْشاءَاللّه» !

- «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذى خَلَقَ....! - بخوان به نام پروردگارت كه خلق كرده است!»

در اين جمله اشاره شده است به اين كه رب تو تنها و تنها آن كسى است كه عالم را آفريده است. اين همان توحيد ربوبيت است، كه مقتضى است عبادت را در او منحصر كنند. اين خود رد اعتقاد مشركين است كه مى گفتند خداى سبحان تنها خلقت و ايجاد را به عهده دارد، و اما ربوبيت يعنى مالكيت و تدبير عالم از آن مقربين درگاه اوست، و خداى تعالى بعد از ايجاد عالم تدبير امور آن را به عهده آنان گذاشته است، كه آن ها يا از جنس فرشتگانند يا از جن و يا افراد برجسته اى از انسان ها،

اولين سوره قرآن

(133)

ولى در آيه مورد بحث اشاره كرده به اين كه اين طور نيست، و تصريح فرموده به اين كه رب_وبيت ه_م مانن_د خلقت مخص__وص خ__داى تعال__ى است!

_ «خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ عَلَقٍ! - انسان را از علق آفريد!»

سپس در اين آيه به تدبير الهى وارد بر انسان اشاره دارد، تدبيرش از لحظه اى كه انسان به صورت علقه (يعنى خون بسته شده يا اولين حالت اتخاذى منى در رحم،) درمى آيد تا وقتى كه انسانى تام الخلقه مى گردد، و داراى صفاتى عجيب و افعالى محيرالعقول مى شود. پس انسان، انسانى تمام و كامل نمى شود، مگر به تدبير مستمر و پى در پى خداى تعالى، كه اين تدبير پى در پى چيزى نيست جز خلقت پى در پى، (پس ممكن نيست خلقت را از خدا و تدبير را از غير او بدانيم!) پس خداى تعالى به عين هم__ان دلي__ل كه خال__ق انس_ان است، مدبر او ني__ز مى باشد، و در نتيج__ه

(134) مشخصات قرآن

انسان چ_اره اى ج_ز اي_ن ن_دارد ك_ه خ_داى واح_د را رب خ___ود بگي_رد!

در اي_ن آي_ه احتج_اج__ى ب_ر ت_وحي___د در رب_وبي__ت ش_ده اس__ت.

- «اِقْ__رَأْ وَ رَبُّ__كَ الاَْكْ_رَمُ - بخوان! پروردگار توست كريم تر!»

- «اَلَّ_ذى عَلَّ_مَ بِ_الْقَلَ_مِ! - آن كه تعلي_م ك_رد ن_وشت_ن ب_ه قلم!»

خ_داى تع_الى كت__اب__ت و قرائ__ت را به وسيل__ه قل__م بيام__وخ__ت!

زمينه اين آيه، زمينه تقويت روح رسول اللّه صلى الله عليه و آله و از بين بردن قلق و اضطراب آن حضرت است، اضطرابى كه از دستور قبلى به آن جناب دست داده بود، چون دستور خواندن به كسى كه امّى است، نه سواد خواندن دارد و نه سواد نوشتن، اضطراب آور است!

گويا خداى تعالى فرموده است: كتاب پروردگارت را بخوان، كتابى را كه او به تو

اولين سوره قرآن (135)

وحى مى كند، و

از اين فرمان اضطراب و خوفى به خود راه مده، و چه جاى ترسيدن است؟ در حالى كه پروردگار اكرم تو آن كسى است كه قرائت را به وسيله قلم به انسان آموخت! خوب، وقتى سواد سواددارها هم به وسيله آن قلمى است كه او آفريده و در اختيارشان قرار داده تا منويات خود را بنويسند، چرا نتواند قرائت كتاب خود را بدون وساطت قلم به تو تعليم دهد؟ آن هم با اين كه به تو امر فرموده كه «بخوان!» اگر تورا تواناى بر خواندن نكرده بود. هرگز امر به آن نمى كرد!

بع__د از آي__ه م__ورد بح__ث كه خطاب__ش به شخ__ص رسول اللّه صلى الله عليه و آله اس__ت، نعم__ت تعلي__م را عم_وميت داده و م_ى فرم_ايد:

- «عَلَّ__مَ الاِْنْس__انَ م_ا لَ__مْ يَعْلَ__مْ!»

- «و ب__ه جن__س انس__ان چي__زه__ائ__ى را كه نمى دانس__ت تعلي__م داده اس__ت!»

(136) مشخصات قرآن

و اين خود مزيد تقويت است، و رسول اللّه صلى الله عليه و آله را بيشت_ر دلگرم و خرسند مى سازد.

رسال__ت با نزول قرآن، يعن_ى ق_ب_ل از ح_ادث_ه بعثت، از انبياء بوده است!

در بسيارى از آيات سوره هاى مكى، نظير سوره مدثر و مزمل و غير آن دو، سخن از نماز رفته، و به تعبيرهائى مختلف از آن ياد فرموده، هرچند كه كيفيت آن را ذكر نكرده است، اما اين قدر هست كه نمازهاى قبل از معراج مشتمل بر مقدارى تلاوت قرآن و نيز مشتمل بر سجده بوده است.

در بعضى روايات هم آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در اوايل بعثت با حضرت

(138) مشخصات قرآن

خديجه كبرى و على عليه السلام نماز مى خواند، ولى در اين روايات نيامده كه نماز آن روز ب_ه چه صورتى بوده است.(1)

شده است، و حتى بعضى گفته اند كه دومين يا سومين سوره اى است كه بر قلب مقدس نبى اكرم صلى الله عليه و آله نازل گرديده است.

(140) مشخصات قرآن

از ظاهر آيه برمى آيد در آن ساعتى كه اين سوره نازل مى شده، آن جناب جامه اى را به خود پيچيده بوده است، و از اين جهت است كه با عبارت «يا اَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ!» مورد خطاب ق_رار گ_رفت_ه است.

از سياق آيات برمى آيد كه گويا رسول اللّه صلى الله عليه و آله در مقابل دعوتش مورد استهزاء و اي__ذاء قرار گرفته و براى خاطر خدا اندوهناك شده، و براى دفع غم و اندوه خود جامه اى به خود پيچي__ده بوده است، تا لحظ__ه اى استراحت كن_د، و در اين هنگ__ام خطاب شده كه اى جام__ه به خود پيچيده برخي__ز و نماز شب بخوان، و در برابر آن چه به تو مى گويند صبر كن، همان طور كه به عموم مسلمان__ان سفارش كرده است، كه براى مقاوم شدن در برابر ناملايمات از صبر و نماز كم_ك بخواهند و استعانت بجويند!

اى جامه به خود پيچيده، برخيز! (141)

با اين دستور به رسول گرامى خود فهمانده كه بايد خود را در مقابل اندوه هاى بزرگتر و مصايب تلخ به وسيله نماز و صبر مقاوم سازد، نه به وسيله پيچيدن جامه بر خ_ود و خ_وابيدن!

بر تو القاء كنيم!

(142) مشخصات قرآن

بنابر اين نماز شب راهى است كه آن جناب را به چنين موقعى كريم منتهى مى سازد.

يكى از جهات سنگينى قرآن، سنگينى معارف آن و نيز پذيرفتن شرايع و احكام آن اس__ت، و قهرا بر امت هم ثقي_ل خواهد بود، همان طور كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله سنگين بود!

خلاصه، در اين آيه مى فرمايد كه ما به زودى به تو وحى مى كنيم قولى را كه هم بر خودت سنگين است، و هم بر امتت، اما سنگينى آن بر خود تو از جهت صعوبت تحقق به حقايق آن، و از جهت مصايبى است كه در طريق ابلاغ آن خواهى ديد، و سلب راحت و فراغتى است كه از تو خواهد شد، و از جهت مجاهدت نفس و انقطاع به سوى خداى تعالى، و زحماتى است كه لازمه گرفتن وحى است!

اما سنگينى آن بر امت از اين جهت است كه آن ها هم در پاره اى از جهات فوق الذكر با رسول خدا صلى الله عليه و آله شريك بودند، از آن جمله تحقق دادن به حقايق قرآن است در نفس، و

قرآن، قولى سنگين! (143)

نيز پيروى اوامر و نواحى خداست، و نيز رعايت حدود آن است كه هر طايفه از طوايف امت به قدر وسع و طاقتش بايد اين رنج ه_ا را تحمل كند!

آرام__ش اين اس__ت كه خاط__ر انسان

(144) مشخصات قرآن

از شواغ__ل معيش_ت ف__ارغ، و دست انس__ان از اسب_اب ظاه__رى بري__ده اس__ت!

اما در روز:

- تو در مهمات زندگى و قضاى حوايج آن گرفتارى، و مشاغل بسيارى دارى كه همه وقتت را فرا گرفته است، و فراغتى برايت باقى نمى گذارد، تا در آن با توجه تام متوجه درگاه پروردگارت باشى، و از هر چيزى منقطع گردى، بنابراين، بر توست كه از شب استفاده كنى، و در آن ب__ه نم_از ب_پ_ردازى!» (6 و 7 / مزمل)

در روايات اسلامى آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل خانه خديجه شد، در حالى كه از ش_دت ك_وفتگى و ف_زع و ترس نمى توانست روى پاى خود بايستد، و فرمود مرا بپيچيد!

چي__زى نگذشت كه جبرئي__ل ندايش در داد كه - يا اَيُّهَ__ا الْمُزَّمِّلُ...! (از جوامع الجامع)

در درمنثور از سعيدبن جبير روايت كرده كه وقتى آيه فوق نازل شد رسول اللّه صلى الله عليه و آله

فلسفه نماز شب پيامبر (145)

مدت ده سال شب ها را به قيام و عبادت گذرانيد، و طايفه اى از اصحابش نيز او را متابعت مى كردند. خداى تعالى بعد از ده سال آيه «اِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ اَنَّكَ تَقُومُ ... وَ اَقيمُوا الصَّلوةَ!» (20 / مزمل) را نازل كرد، و بعد از ده سال تخفيفى به كار آنان داد. در روايت ديگر آمده كه آي_ه تخفيف بعد از يك سال، و در بعضى روايات آمده كه بعد از هشت ماه، نازل شد. و قيام در شب براى غير رسول خدا صلى الله عليه و آله واجب نبوده است!(1)

دعوت اسلامى است. حتى بعضى گفته اند كه اولين سوره اى است كه از قرآن نازل شده است، هر چند كه خود آياتش اين قول را سازگار نيست، زيرا آيات اين سوره مى رساند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله قبل از اين سوره نيز قرآن را بر مردم مى خوانده است، و مردم تكذيبش مى كردند، و از آن اعراض مى نمودند، و نسبت سحر به آن حضرت مى دادند!

به هرحال آن چه يقين و مسلم است، اين است كه اين سوره در اوايل بعثت نازل شده، و جزو اولين سوره هاى قرآنى است، و آيات هفتگانه اول آن متضمن امر به انذار و ساير لوازم انذار است، كه خداى تعالى بدان سف__ارش فرموده است.

اي__ن س____وره مشتم___ل ب___ر مط__ال____ب زي__ر اس___ت:

1 _ رسول خدا صلى الله عليه و آله را دستورمى دهد به اين كه مردم را انذار كند، و اين دستور را

اولين سوره ها و اولين فرازهاى قرآن (147)

با لحنى و در سياقى بيان كرده است كه از آن پيداست جزو دستورهاى اوايل بعثت است.

2 - اشاره مى كند به عظمت شأن قرآن و جلال قدرش،

3 - كسانى را كه منكر قرآن شوند و نسبت سحر به آن دهند تهديد و كسانى را ك_ه از دع_وت ق_رآن س_ر بت_ابن_د، م_ذم_ت ك___رده اس_ت.

«مُدَّثِّر» يعنى كسى كه پتو يا امثال آن را در هنگام خواب به خود بپيچد. خطاب در عبارت «يا اَيُّهاَ المُدَّثِّر!» به رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه در چنين حالتى بوده است، و لذا به همان حالى كه داشته - پتو به خود پيچيده - مورد خطاب قرار گرفته است، تا ملاطفت را برساند. عين اين عبارت در سوره «يا اَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ!» نيز بود كه اين انس و م_لاطف_ت را مى رس_انيد.

خطاب اين است:

- قُم فَاَنذِر!

(148) مشخصات قرآن

و ظاهرا مراد تنها اين است كه آن جناب را امر به انذار كند بدون اين كه بگويد چه كس را انذار كن، پس در حقيقت معناى جمله اين است كه: به وظيفه انذار قيام كن! جمله دوم، دستورى است كه مى فرمايد: «وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ!» يعنى هم در باطن دل و مرحله اعتقاد، و هم در مرحله عمل و هم به زبان، پروردگار خود را به عظمت و كبريا منس_وب كن، و او را از اين كه مع_ادل ي_ا م_افوقى داشته باشد منزه بدار!

از ائمه معصومين عليه السلام وارد شده كه معناى تكبير - اَللّهُ اَكْبَر - اين است كه خدا از اين كه در وصف بگنجد بزرگتر است.

اين با توحيد اسلامى مناسب است، چون توحيدى كه اسلام پيشنهاد كرده، از هر توحيد ديگرى كه در ساير شرايع دينى سراغ داريم، بالاتر و مهم تر است.

در عبارت «سُبْحانَ اللّه» منزه دانستن خدا از هر صفت عدمى است، مانند: مرگ و

اولين سوره ها و اولين فرازهاى قرآن (149)

عجز و جهل و غيره، اما عبارت «اَللّهُ اَكْبَر» منزه دانستن خداى تعالى است از هر وصفى كه ما برايش ذكر كنيم، چه وجودى و چه عدمى، و حتى منزه بودنش از اين تنزيه ما، براى اين كه هر صفتى كه ما براى خداى تعالى ذكر كنيم محدود در چارچوب خودش است، و شامل مفاهيم ديگر نمى شود، و خداى تعالى اين چنين نيست، چون به هيچ حدى محدود نمى گردد!

- وَ ثِي_ابَكَ فَطَهِّ____ر! جامه ات را تطهير كن، يعنى عملت را صالح گردان!

- وَالرُّجزَ ف_اَه__جُ_ر! از گن_اه___ان و ن_اف_رم_ان_ى ه_____ا دورى ك____ن!

- وَ لا تَمْنُنْ تَستَكثِرُ! بر كسى منت مگذار در حالى كه امتثال خود را بزرگ و

بسيار ببينى و نسبت ب_ه آن عجب ب_ورزى!

- وَ لِرَبِّ__كَ فَ_اصْبِرْ! و به خاطر پروردگارت صبر كن! در هنگام مصيبت و آزار

(150) مشخصات قرآن

مردمى كه تو انذارشان مى كنى، و در برابر امتثال اين اوامر، و در برابر اطاعت خداى تعالى و ترك معصيت او صبر كن! (1)

م_ن خ_واندن نت_وانم!

باز مرا گرفت و فشار داد، به طورى كه طاقتم از دست بشد، و اين بار هم مرا رها كرد و گ_فت: - اِق_رَأ! گفتم: خواندن نمى دانم!

بار سوم مرا گرفت و همان فشار را وارد آورد، به طورى كه توانم از دست

روايات اولين مراحل نزول قرآن (153)

بشد، اين بار ني_ز مرا ره_ا كرد، و گفت:

- ب_خ__وان ب_ه ن__ام پ_روردگ_ارت!

- اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذى خَلَقَ!

- خَ_لَقَ الاِْنْسانَ مِ_نْ عَلَ__قٍ!

- اِقْ__رَأْ وَ رَبُّ____كَ الاَْكْ__رَمُ!

- اَلَّ_ذىعَ_لَّ___مَ بِ_الْ_قَ_لَ___مِ!

- عَلَّمَ الاِْنْسانَ مالَمْ يَعْلَمْ! (1 تا 5 / علق)

پس رسول خدا صلى الله عليه و آله اين سوره را گرفت و به طرف مكه برگشت، در حالى كه قلبش به ش_دت مى تپي_د، تا ب_ه خ_انه خديج_ه دخت_ر خويلد رسيد، گفت: - مرا بپيچيد! مرا بپيچيد!

اهل خانه او را در روپوشى پيچيدند تا آن حال ترس و اضطرابش آرام گرفت، و

(154) مشخصات قرآن

آن گاه به خديجه رو كرد و داستان را براى او باز گفت و در آخر گفت:

- بر جان خود مى ترس__م! خديج_ه گفت:

- ابدا چيزى نيست! خدا هرگز تو را خوار نمى كند، براى اين كه تو شخص نيكوكارى، و صله رحم مى كنى و زحمت ديگران را تحمل مى نمائى، و برهنگان را مى پوشانى، تو مهمان نواز، و ياور مبتلايانى!

آن گاه خديجه آن جناب را نزد پسر عمش «ورقة بن نوفل بن اسد بن عبدالعزى» كه در جاهليت از بت پرستى به كيش نصرانيت در آمده بود، آورد، و ابن ورقه زبان عبرانى را مى دانست، و انجيل را به طور كامل به عبرانى مى نوشت. مردى س_الخ_ورده و ن_ابين_ا ب_ود. خديج___ه گفت:

- اى پ_س_ر ع_م ك_م_ى ب_ه سخ_ن_ان پ_س_ر ب_رادرت گ__وش ك__ن!

روايات اولين

مراحل نزول قرآن (155)

ورق__ه گ_ف_ت: - اى ب__رادرزاده چ__ه م_ى ب_ي_نى؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله آن چه را ديده بود، به او خبر داد.

ورق______ه گ__ف__ت:

- اين همان ناموسى است كه خدا بر موسى نازل مى كرد! اى كاش من در آن درخت شاخه اى بودم، و اى كاش زنده مى ماندم تا آن روزى كه قوم تو از مكه بيرونت مى كنند.

رسول خدا پرسي_د:

- بي_رون كنندگان من قوم من خواهند بود؟ گفت:

- بلى! هيچ پيامبرى نياورده مثل آن چه تو آورده اى، مگر آن كه مورد حمله و دشمن__ى قومش قرار گرفت، و من اگر آن روز ت__و را دريابم ياري__ت خواه__م كرد، يارى صميمان__ه! لكن چيزى نگذش__ت كه ورقه از دني__ا رفت و مدت_ى وحى تعطيل شد.

(156) مشخصات قرآن

و جريان را به او گفت: ورقه گفت: - اگر مطلب اين طور باشد كه او گفته است به تو مژده مى دهم كه شوهرت پيغمبرى از پيغمبران است، و به زودى از امتش صدمه هائى بسيار خواهد ديد، و اگر من نب_وتش را درك كنم حتم_ا به او ايمان مى آورم!

رأوى مى گوي__د: بعد از اين جري__ان مدتى جبرئي__ل نازل نش__د، و خديج__ه گف__ت:

- به نظرم پروردگ__ارت بر تو خشم ك_رده، و خداى تعالى اين سوره را نازل كرد كه:

- وَ ال_ضُّح_ى وَ ال_لَّيْ_لِ اِذا سَ_جى م_ا وَدَّعَ_كَ رَبُّكَ وَ ما قَلى! (1 تا 3 / ضحى)

تأثير قرار گيرد و براى آرامش خاطرش محتاج به او باشد، مگر در آن سخنان چه حجت روشنى بوده اس_ت؟ و مگر خداى تعال__ى درباره آن جن__اب نفرم__وده كه:

- قُلْ هذِهِ سَبيلى اَدْعُوا اِلَى اللّهِ عَلى بَصيرَةٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنى!

- بگو اين است راه من! من به بصيرتى خدادادى به سوى خدا دعوت مى كنم، هم خ__ودم و هم هر كس كه م_را پي_روى كن__د! كه او ني_ز داراى اين بصيرت مى شود! (108 / يوسف)

(162) مشخصات قرآن

و آيا اعتماد كردن به قول «ورقه» بصيرت است؟ و بصيرت پيروانش هم همين است، كه ايمان آورده اند به كسى كه به گفتارى بى دليل ايمان آورده، و اعتماد كرده است؟ و آي__ا وضع ساير انبياء هم بدي__ن منوال بوده اس__ت؟ و آن جا كه خداى تعالى مى فرمايد:

- «ما به تو وح__ى كرديم همان طور كه به ن__وح و انبي__اء بعد از او وح_ى كرديم!» (163 / نساء)

آيا امت اين انبياء هم اعتمادشان به نبوت پيغمبرشان براى اين بوده كه مثلاً پيرمردى - به مثل ورقه - گفته است كه نوح پيغمبر است؟ و يا هود و صالح پيغمبرند؟

قطعا پايه تشخيص نبوت يك پيغمبر اين قدر سست نيست!

بلكه حق اين است كه نبوت و رسالت ملازم با يقين و ايمان صد درصد شخص پيغمبر و رسول است، و او قبل از هر كس ديگر يقين به نبوت خود از جانب خداى تعالى

روايات اولين مراحل نزول قرآن (163)

دارد، و بايد هم چني_ن باشد. روايات وارده از ائمه اهل بيت عليهم السلام هم همين را مى گويد! (1)

م_ى ف_رم_اي_د:

- عادت تو قب__ل از نزول قرآن چني__ن نبود كه كتابى را بخوانى، و نيز اين نبود ك__ه كتابى را با دس__ت خ__ود بنويس__ى!» (48 / عنكبوت)

1- ال_مي_______زان ج : 40، ص : 317.

(164) مشخصات قرآن

خلاصه تو نه مسلط بر خواندن بودى و نه مسلط بر نوشتن، چون امى و بى سواد بودى - و اگر غير اين بود و تو خواندن و نوشتن مسلط بودى، مبطلان كه همواره مى خواهند حق را باطل معرفى كنند، بهانه به دست آورده، به راستى در حقانيت دعوت به شك مى افتادند، لكن از آن جائى كه خوب نمى توانى بخوانى و بنويسى، و سال هاست كه مردم تو را به اين صفت مى شناسند، چون با تو معاشرت دارند، ديگر هيچ جاى شكى برايشان باقى نمى ماند، كه اين قرآن كتاب خداست! و خدا آن را بر تو نازل كرده است، و از بافته هاى خودت نيست! و چنين نيست كه از كتاب هاى قديمى و داستان هاى گذشته مطالبى را اقتباس كرده و بدين صورت درآورده باشى، و ديگر مبطلان نمى توانند آن را ابطال نموده، و به اين عذر اعتذار جويند! (1)

1- ال_م_ي_______________زان ج : 31، ص : 222.

پيامبر امّى، و نزول قرآن (165)

خوب خواندن را به او بياموزد، چون چنين چيزى از رسول خدا صلى الله عليه و آله سابقه نداشته است، و معهود نيست كه چيزى از قرآن را خوانده باشد، و چون به علت فراموشى خوب نخوانده، و يا به غلط خوانده است و خداى تعالى فرموده باشد: تو بخوان و من گوش مى دهم تا درست خواندن را به تو ياد بدهم، بلكه منظور از اقرأ در اين مورد اين است كه ما چنين قدرتى را به تو مى دهيم تا درست بخوانى و خوب بخوانى، و آن طور كه نازل شده و بدون كم و كاست و غلط و تحريف بخوانى، و خلاصه آن چه را كه نازل شده فراموش نكنى!

اين آيه وعده اى است از خداى تعالى به پيغمبرش به اين كه علم به قرآن و حفظ آن را در اختيارش بگذارد، به طورى كه قرآن را آن طوركه نازل شده همواره حافظ باشد، و هرگز دچار نسيان نگردد، و همان طوركه نازل شده، قرائتش كند، و ملاك در تبليغ رسالت و

نحوه قرائت قرآن براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله (167)

وحى همان گونه كه وحى شده، همين است!

آيه شريفه با سياقى كه دارد خالى از تأييد گفتار برخى از مفسرين نيست كه گفته اند: رسول خدا صلى الله عليه و آله هر وقت جبرئيل بر او نازل مى شد، قرآن را مى خواند تا مبادا چيزى از آن فراموش كرده باشد، به طورى كه هيچ گاه نمى شد كه جبرئيل وحى را به آخر برساند و آن جناب شروع به خواندن از اولش نكرده باشد، ولى همين كه اين آيه نازل شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين دلواپسى درآمد و چيزى را فراموش نكرد! و اين معنا به ذهن نزديك تر مى رسد كه بگوئيم آيه شريفه فوق قبل از آيه زير نازل شده باشد كه مى فرمايد:

- «زبانت

را از شتاب زدگى به خواندن قرآن حركت مده! كه جمع قرآن به عهده ماست، همين كه ما آن را خوانديم تو دنبال ما بخوان، و آن گاه بيانش را هم خود

(168) مشخصات قرآن

ما شرح مى دهيم!» (19 / قيامت)

و اين آيه قبل از آيه زير نازل شده باشد كه مى فرمايد:

- «به قرآن عجله مكن، و قبل از تمام شدن وحى اش به سوى تو آن را مخوان! بگو: پروردگارا علم مرا بيشتر كن!»(114 / طه)

در س_وره اعل_ى در ادام_ه آي_ه م_ورد بحث مى فرمايد:

- «اِلاّ ما شاءَ اللّ_هُ اِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفى!»

خداى متعالى بدينوسيله به رسول گرامى خود اطمينان مى دهد كه: - ما به زودى خاطرت را در تلقى وحى و حفظ آن آسوده مى كنيم، به دليل اين كه ما هم به ظاهر اشياء آگاهى داريم و هم به باطن آن ها! در مورد تو نيز هم از ظاهر حالت خبر داريم و هم از باطنت، و مى دانيم كه در دل چقدر اهتمام به امر

نحوه قرائت قرآن براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله (169)

وحى دارى، و تا چه حدبر اطاعت پروردگارت در آن چه دستورت مى دهد، حريصى!

مطالب فوق چنين مى شود:

- حال كه همه وسايل امتثال امر خود را برايت فراهم نموديم، و تو را اقرأ كرديم تا فراموش نكنى، و تشخيص طريقه سهل را برايت فراهم ساختيم، پس تو هم هر جا كه ديدى ت_ذكر ثمربخش اس_ت، تذكر بده!

در اي__ن آيه ام__ر به تذك_ره را مش__روط كرده به م__وردى كه تشخي__ص دهد تذكره سودمند است، و اين شرطى است بر اساس حقيقت، چون وقتى تشخيص دهد تذكره سودى ندارد كار لغ__وى مى شود، و خداى تعالى اجل از آن است كه رسول گرامى خ_ود را ام_ر كند به اين كه ك__ار بيه__وده كن_د!

پس تذكره در موردى بايد استعمال شود كه در خود طرف زمينه اى براى تذكر

چگونگى و موقعيت تذكر دادن پيامبر (171)

باشد، كه در اين مورد تذكره در نوبت اول دل او را متمايل به حق مى سازد، و قهرا تذكره نافع واقع مى شود، و هم چنين در نوبت هاى بعدى هم تمايل او را بيشتر مى گرداند. هم چنان كه فرمود: - «سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى!» (10/اعلى)

و در موردى كه طرف هيچ زمينه اى براى نرم شدن دل ندارد، نوبت اول حجت را بر او تمام مى كند، اين نيز نافع است، چون باعث مى شود طرف از حق دورى كند، هم چنان ك_ه ف_رم_ود: - «وَ يَتَجَن_َّبُ_هَ_ا الاَْشْ_ق_ى!» (11 / اعلى)

و ام_ا تذكره نوبت دوم او ب_ه خاطر اين كه نه خاصيت نرم كردن دل دارد و نه اثر اتمام حجت، كارى لغو خواهد بود، و به همين جهت در اين جا فرمان خود را مشروط كرد به صورتى كه تذكره مفيد باشد:

- «از كس__ى كه از ذك__ر ما روى گ__ردان است، و جز حي__ات دني__ا را

(172) مشخصات قرآن

نمى خواهد، اعراض ك_ن!»

- سَيَذَّكَّرُ مَ_نْ

يَخْش_ى!»

_ يعنى به زودى افرادى كه در قلب چيزى از خشيت خدا و ترس از عقاب او دارند، به وسيله قرآن متذكر شده، و اندرز مى گيرند!

چگونگى و موقعيت تذكر دادن پيامبر (173)

از شريعت است كه در طول حياتش مردم را به آن شريعت دعوت مى كرده است. و نيز از مسلمات تاريخ است كه آن جناب با همين قرآن تحدى كرده و آن را معجزه نبوت خود خوانده است، و نيز هيچ حرفى نيست در اين كه قرآن موجود در اين عصر، هم__ان قرآنى است كه او آورده و براى بيشت_ر مردم معاصر خودش قرائت كرده است.

(مقصود ما از اين كه گفتيم: اين همان است، تكرار ادعا نيست، بلكه منظور اين است كه به طور مسلم اين چنين نيست كه آن كتاب به كلى از ميان رفته باشد و كتاب ديگرى نظير آن و يا غير آن به دست اشخاص ديگرى تنظيم و به آن جناب نسبت داده شده و در ميان مردم معروف شده باشد، كه اين قرآن همان قرآن است، كه به محمد صلى الله عليه و آله نازل شده است.)

(176) مشخصات قرآن

همه اين ها كه گفتيم امورى است كه احدى در آن ترديد نداد، مگر كسى كه فهمش آسيب ديده باش__د. حتى دو طرف بحث در مسئل__ه تحريف يا ع__دم آن، و خلاصه م__واف__ق و مخ__ال_ف آن ني_ز در هي_چ ي__ك از آن ه__ا احتم_ال خ___لاف ن___داده اس__ت.

تنها چيزى كه بعضى از مخالفين و موافقين احتمال داده اند، اين است كه جملات مختصرى و يا آيه اى در آن زياد و يا از آن كم شده باشد، و يا جا به جا و يا تغييرى در كلمات و يا اعراب آن رخ داده باشد، ولى اصل كتاب الهى، به همان وضع و اسلوبى كه در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده، باقى مانده و به كلى از بين نرفته است!

قرآن (177)

قرآن كريم به اوصاف و خواصى كه نوع آياتش واجد آن هاست، تحدى كرده است، يعنى بشر را از آوردن كتابى مشتمل بر آن اوصاف عاجز دانسته است! و ما تمامى آيات آن را مى بينيم كه آن اوصاف را دارد، بدون اين كه آيه اى از آن، آن اوصاف را از دست داده باشد!

اگر قرآن به فصاحت و بلاغت تحدى كرده است، مى بينيم كه تمامى آيات همين قرآنى كه در دست ماست، آن نظم بديع و عجيب را دارد. اگر به نبودن اختلاف در قرآن تح__دى نموده است، اين خاصي__ت در ق_رآن عصر مان نيز هست!

اگر به معارف حقيقى و كليات شرايع فطرى و جزئيات فضايل عقلى، كه مبتكر آن است، تحدى نموده است، ما مى بينيم كه همين قرآن عصر ما بيان حق صريحى را كه جاى هيچ ترديد نباشد، و دادن نظريه اى را كه آخرين نظريه باشد كه عقل بشر بدان

(178) مشخصات قرآن

دست يابد، چه در اصول معارف حقيقى، و چه در كليات شرايع فطرى، و چه در جزئيات فضايل اخلاقى، استيفاء مى كند، بدون اين كه در هيچ يك از اين ابواب نقيصه و يا خللى، و يا تناقض و لغزشى داشته باشد، بلكه تمامى معارف آن را با همه وسعتى كه دارد، مى بينيم گويا به يك حيات زنده اند و يك روح در كالبد همه آن ها جريان دارد، و آن روح واحد مبدأ تمامى معارف قرآنى است، و اصلى است كه همه بدان منتهى مى گردند، و به آن بازگشت مى كنند، و آن اصل «توحيد» است!

اگر قرآن متعرض داستان امت هاى گذشته شده، و آن هارابه رسول گرامى خود صلى الله عليه و آله بيان فرموده است، ملاحظه مى كنيم كه قرآن عصر حاضر نيز

همين بيانات را دارد، ب__ه طورى كه با لايق تري__ن بيان و مناسب ترين كلام و با طهارت دين و نزاهت ساحت انبياء عليه السلام آن ها را معرفى فرموده است، و پيامبران را افرادى خالص در بندگى

پايدارى و حفظ اوصاف قرآن (179)

و اطاعت خدا شناسانده است. اگر اين داستان هاى پيامبران در قرآن را با داستان هاى كتب عهدين (تورات و انجيل) درباره همين پيامبران، مقايسه كنيم، آن وقت به تفاوت آن ها پى مى بريم! اگر مى دانيم كه در قرآن كريم اخبار غيبى بسيار بوده است، در ق_رآن عصر خود نيز مى بينيم كه بسيارى از آيات آن به طور صريح و يا تل_ويح از حوادث آين_ده جهان خب_ر مى ده_د!

اگر مى بينيم كه قرآن خود را به اوصاف پاك و زيبا از قبيل: نور، هادى به سوى صراط مستقيم و به سوى ملتى اقوم، يعنى تواناترين قانون و آئين در اداره امور جهان ستوده، در قرآن حاضر نيز اين اوصاف هست، و در امر هدايت و دلال_ت از هي_چ دقت_ى ف_روگذار نك_رده اس_ت!

قرآن از جامع ترين اوصافى كه براى خود قائل شده، صفت «ذكر - يادآورى خدا»

(180) مشخصات قرآن

است، و اين كه در دلالت به سوى خداى تعالى هميشه زنده است، و همه جا از اسماءحسنا و صفات علي__اى خداى سبحان اسم مى برد، و سنت او را در صنع و ايجاد، وصف مى كند، و اوصاف ملائك__ه و كتب و رسول خ__دا را ذكر مى نمايد، و شرايع و احكام خدا را وص__ف مى كند، منتهى اليه و سرانجام امر خلق__ت يعنى معاد و برگشت به سوى خدا و جزئيات سعادت و شقاوت آتش و بهشت را بيان مى كند.

و همه اين ها ذكر خدا و ياد اوست، و همان است

كه قرآن كريم به قول مطلق خود را بدان ناميده است. چون از اسامى قرآن هيچ اسمى در دلالت بر آثار و شئون قرآن به مثل اسم «ذكر» نيست! در آيه 42 سوره حم سجده مى فرمايد:

- قرآن كريم از اين جهت كه «ذِكْر» است باطل بر آن غلبه نمى كند، نه روز نزولش، و نه در آينده زمان، و نه باطل در آن رخنه مى كند، و نه نسخ و نه تغيير و تحريفى كه خاصيت

پايدارى و حفظ اوصاف قرآن (181)

«ذِكْر» بودن آن را از بين ببرد!

هم چنين ف_رم_وده اس__ت:

_ «اِنّ_ا نَ_حْ___نُ نَ_زَّلْ_نَ___ا ال_ذِّكْ___رَ وَ اِنّ___ا لَ_هُ لَ_ح_افِ_ظُ___ونَ!» (9 / حج___ر)

در اين آي__ه و در آيات فوق الذكر «ذكر» را به طور مطلق بر قرآن كريم اطلاق فرموده اس__ت، و نيز به طور مطلق آن را محفوظ به حفظ خود خداى تعالى دانسته است!

از تمام آن چه گذشت، اين معنا به دست آمد كه قرآنى كه خداى تعالى بر پيغمبر گرامى خود صلى الله عليه و آله نازل كرده، و آن را به وصف «ذكر» توصيف نموده است، به همان نحو كه نازل شده، محفوظ به حفظ الهى خواهد بود و خدا نخواهد گذاشت، كه دستخوش زي_ادى و نق_ص و تغيي_ر گ_ردد!

حال مى بينيم كه قرآن موجود عصر ما تمامى آن اوصاف ذكر شده را به تمام ترين

(182) مشخصات قرآن

و بهترين طرز ممكن داراست، از همين جا مى فهميم كه دستخوش تحريفى كه يكى از آن اوصاف را از بين ببرد نگشته است، و قرآنى كه اكنون دست ماست همان است كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده است.(1)

1- ال_مي_______زان ج : 23، ص : 154.

پايدارى و حفظ اوصاف قرآن (183)

قرآن كريم تصريح فرموده، رسول خدا صلى الله عليه و آله هر چه را كه از قرآن برايش نازل مى شد، بدون اين كه چيزى از آن را كتمان كند، به مردم ابلاغ مى كرد، و حتى به آنان ياد مى داد، و برايشان بيان مى كرد، و همواره عده اى از صحابه ايشان مشغول ياد دادن و ياد گرفتن بودند، كه چگونه قرائت كنند، و بيان هر كدام چيست؟ آن عده كه به ديگران ياد مى دادند، همان قراء بودند كه بيشترشان در زم_ان اب_وبكر در جن_گ يم_امه شهيد شدند.

مردم آن زمان هم رغبت شديدى در گرفتن قرآن و حفظ كردنش داشتند، و اين گرمى بازار تعليم و تعلم قرآن هم چنان ادامه داشت، تا آن كه قرآن جمع آورى شد.

(184) مشخصات قرآن

پس حتى يك روز و بلكه يك ساعت هم بر مسلمانان صدر اول پيش نيامد كه قرآن از ميانشان رخت بر بسته باشد، و بر سر قرآن كريم نيامد آن چه كه بر سر تورات و انجي_ل و كتاب هاى ساير انبياء آمد!

روايات بى شمارى از طريق شيعه و سنى داريم كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله بيشتر سوره هاى قرآنى را در نمازهاى يوميه و غير آن مى خواند، و اين قرآن خواندن در نماز در حضور انبوه جمعيت بود، و در بيشتر اين روايات اسامى سوره ها چه مكى و چه م_دنى برده ش_ده است.

رواياتى در دست است كه مى رساند هر آيه اى كه مى آمده رسول خدا صلى الله عليه و آله مأمور مى شده آن را در چه سوره اى و بعد از چه آيه اى جاى دهد. مانند روايت عثمان بن ابى العاص درباره آيه 90 سوره نحل: «اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاِْحْسانِ!» كه

آموزش، و ثبت قرآن در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله (185)

رسول

خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- «جبرئيل اين آيه را برايم آورد و دستور داد آن را در فلان جاى از سوره نحل ق__رار دهم!»

نظير اين روايت رواياتى است كه مى رساند رسول خدا صلى الله عليه و آله سوره هائى را كه آياتش به ت_دريج ن_ازل شده ب_ود، خودش مى خ_واند، مانند: سوره آل عمران، نساء و غير آن.

از اين روايات آدمى يقين مى كند كه آن جناب بعد از نزول هر آيه به نويسندگان وحى دستور مى داده كه آن را در چه جائى از چه سوره اى قرار دهند!

به گ_وش رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد، فرم_ود: قرآن را در ع__رض يك م__اه بخ__وان!»

4 - ازمحمدبن كعب، قرظى روايت شده كه گفت: - «قرآن در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله به دست پنج نفر از انصار يعنى - معاذ بن جب__ل، عباده بن صام__ت، و ابى بن كعب، اب_والدرداء و اي_وب انص_ارى جمع آورى شد.»

5 - از ابن سيرين روايت شده كه گفت: - «در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله قرآن را چهار نفر جمع آورى كردند، و دو نفر ديگر، كه در سه نفر مردد و مورد اختلاف است، بعضى گفته اند: ابى درداء و عثمان، و بعضى ديگر گفته اند: عثمان و تميم دارى.»

6 - از شعبى روايت شده كه گفت: - «قرآن را در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله شش نفر جمع كردند: ابى وزيد، معاذ، ابوالدرداء، سعيد بن عبيد، و ابوزيد. البته مجمع بن حارثه هم جمع

(188) مشخصات قرآن

كرده بود، مگر دوسوره و يا سه سوره را.»

7 - از ابن بريده روايت شده كه گفت: - «اولين كسى كه قرآن را در مصحفى جمع كرد سالم مولى ابى حذيفه بود كه قسم خورده بود تا قرآن را جمع نكرده رداء به دوش نگي_رد، و بالاخ_ره جم_ع ك_رد....»

(چيزى كه رواي__ات فوق بر آن دلال__ت دارند اين است كه نامبردگان در عهد رسول اللّه صلى الله عليه و آله سوره ها و آيه هاى قرآن را جمع كرده بودند، و اما اين كه عنايت داشته اند كه همه قرآن را به ترتيب سوره و آيه هائى كه امروز در دست ماست، و يا به ترتيب ديگرى جمع كرده باشند، دلالت ندارد. اين طور جمع كردن تنها و براى اولين بار در زمان اب_ى بك_ر ب_اب شده است.)(1)

1- ال_مي____________زان ج

: 23، ص : 177.

مستندات مربوط به جمع آورى قرآن در عهد... (189)

آورى قرآن در زمان ابوبكر (191)

جريده ها و تخته پاره ها و پوست حيوانات جمع آورى كرد و آن را نزد «حفصه» همسر رسول اللّه صلى الله عليه و آله و دختر عمر، گذاشت.

گفت__م: چه طور دس_ت ب__ه ك__ارى مى زنيد كه رسول اللّ__ه صلى الله عليه و آله خود نك__رده است؟ گف_ت: اي_ن ك_ار ب_ه خ_دا س_وگن__د ك__ار خي_رى است!

از آن به بعد لايزال ابى بكر به من مراجعه مى كرد تا خداوند سينه مرا گشاده كرد، آن چنان كه قبلاً سينه ابوبكر و عمر را گشاده كرده بود، با جرأت تمام به جستجوى آيات قرآنى برخاستم، و آن ها را كه در شاخه هاى درخت خرما و سنگ هاى سفيد نازك و سينه هاى مردم

(194) مشخصات قرآن

متفرق بود، جمع آورى نمودم، و آخر سوره توبه را از جمله «لقَدْ جآئَكُمُ الرَّسُولُ... تا آخر سوره برائت» را نزد خزيمه انصارى يافتم و غير او كسى آن را ضبط نكرده بود! اين صحف نزد ابوبكر بماند تا آن كه از دنيا رفت، از آن پس نزد عمر بود تا زنده بود، و بعد از آن نزد حفصه دختر عمر نگهدارى مى شد.»

نوشته شده را به همه شهرها از قبيل كوفه و بصره و مدينه و مصر و شام و بحرين و يمن و جزيره

(200) مشخصات قرآن

فرست_ادند و ب_ه مردم دستور داد به يك نسخه قرآن را قرائت كنند.

اين اقدام عثمان بدين جهت بود كه به گوشش رسيده بود كه مى گويند: قرآن فلان قبيله و قرآن بهمان قبيله، خواست تا اين اختلاف را از ميان بردارد.

بعضى گفته اند: همين ابن مسعود اين حرف را براى عثمان نوشته بود، ولى وقتى شنيد نتيجه اش اين شده كه عثمان قرآن ها را بسوزاند، ناراحت شد و گفت: من نمى خواست__م اين ط__ور شود!

بعضى ديگر گفته اند: گزارش نامبرده را حذيفه بن يمان داده بود....»

(اي__ن ب__ود آن م_ق_دار از ك_لام ي_ع_ق_وب_ى ك__ه م_ورد ح_اج_ت ب_ود.)

عاص و عبدالرحمن بن حارث بن هشام را

(202) مشخصات قرآن

مأمور كرد تا از آن نسخه بردارند. و به سه نفر قريشى گفت كه اگر قرائت شما با قرائت زيد بن ثابت اختلاف داشت به قرائ__ت قريش بنويسند زي__را قرآن به زب__ان قريش ن__ازل شده است.

اين چه__ار نف__ر اين ك__ار را كردند و صحف را در مصحف وارد نمودند. آن گاه عثمان صح__ف حفصه را ب__ه او برگرداني_د و از مصاح__ف نوشت__ه شده به هر دي__ارى يكى فرست__اد و دستور داد تا بقيه قرآن ها را چه در صحف و چه در مصاح_ف آتش زدند! زيد بن ثابت گويد:

- در آن موقع كه قرآن ها را جمع آورى مى كرديم به اين مطلب برخورديم كه در سوره احزاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله آيه اى را قرائت مى كرد ولى در نسخه هائى كه در اختيار داشتيم نبود. تحقيق كرديم معلوم شد تنها خزيمه بن ثابت انصارى آن را دارد. آن را كه عبارت بود از آيه «مِ_نَ الْمُ_ؤْمِني_نَ رِج_الٌ صَ_دَقُ_وا م_ا ع_اهَ_دوُا اللّ_هَ عَلَيْهِ....» (23 / احزاب) در جاى خودش قرار داديم.»

مستندات مربوط به جمع آورى قرآن در زمان... (203)

2 _ در همان كتاب از ابن اشته از طريق ايوب، از ابى قلابه روايت كرده كه گفت: مردى از بنى عامر كه انس بن مالك مى گفتند، گفت:

«در عهد عثم__ان اختلافى بر سر ق__رآن پديد آم__د و آن چن__ان بالا گرف__ت كه آموزگ__اران و دانش آم__وزان به جان هم افتادند و اين مطلب به گوش عثم__ان رسيد و گفت: در حكومت من ق__رآن را تكذي__ب مى كنيد؟ و آن را به دلخ__واه خ__ود قرائ__ت مى نمائيد؟ قهرا آن هائى كه بعد از من خواهند آمد اختلافشان بيشتر خواهد بود. اى

اصحاب محمد صلى الله عليه و آله جم___ع شوي__د و ب__راى م__ردم امام__ى بنويسي___د!

اصحاب گرد آمدند و به نوشتن قرآن پرداختند، و چون در آيه اى اختلاف مى كردند، يكى مى گفت رسول خدا صلى الله عليه و آله اين آيه را به فلانى ياد داد. عثمان مى فرستاد تا با سه نفر شاهد از اهل مدينه بيايد و آن گاه مى پرسيدند رسول خدا صلى الله عليه و آله اين آيه را چگونه ياد داده است؟ آيا اين جور

(204) مشخصات قرآن

است يا آن جور؟ مى گفت: نه اين طور به من آموخته است! آيه را آن طور كه گفته بود در جاى خ_الى كه قبلاً ب_رايش گذاشته بودند، مى نوشتند.»

3 _ در همان كتاب از ابن ابى داود از طريق ابن سيرين از كثيربن افلج روايت كرده كه گفت:

«وقتى عثمان خواست مصاحف را بنويسد، براى اين كار دوازده نفر از قريش و انصار را انتخاب كرد. ايشان فرستادند تا ربعه (جعبه كوچك) را كه در خانه عمر بود، آوردند. عثمان با ايشان قرار گذاشت كه در هر قرائتى كه اختلاف كردند به تأخير اندازند تا از او دستور بگيرند.

محمد مى گويد: به نظر من منظور از تأخير انداختن اين بود كه آخرين عرضه قرآن را پيدا نموده و آيه را برطبق آن بنويسند. (چون جبرئيل سالى يك بار همه قرآن را به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض__ه مى ك____رد.)»

مستندات مربوط به جمع آورى قرآن در زمان... (205)

4 _ و نيز در آن كتاب است كه ابن ابى داود به سند صحيح از سويد بن غفله رواي__ت ك__رده كه گف___ت:

«على عليه السلام فرمود: درباره عثمان جز خوبى نگوئيد، زيرا به خدا قسم كه آن چه او در خصوص قرآن انجام داد همه به مشورت ما و زير نظر ما

بود، و مرتب مى پرسيد: شما چه مى گوئيد درباره اين قرائت؟

(و جريان چنين بود كه روزى گفت:) شنيدم بعضى به بعضى مى گويند قرائت من از قرائت تو بهت__ر است، و اين كار سر به كفر در مى آورد. گفتم: نظر خودت چيست؟ گفت: من نظرم اين است كه هم__ه مردم را بر يك قرائ__ت وادار سازي__م تا در قرائت قرآن فرقه فرقه نشوند. م__ا گفتيم نظر خوبى است!»

5 _ در اتقان از احمد و ابن ابى داود و ترمذى و نسائى و ابن حيان و حاكم نقل

(206) مشخصات قرآن

كرده كه همگى از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت:

«من به عثمان گفتم: چه چيز وادارتان كرد تا سوره انفال و سوره برائت را پهلوى هم بنويسيد؟ با اين كه يكى از سوره هاى طولانى است، و آن ديگرى از سوره هاى صد آيه اى است، و مي_ان آن دو بسم اللّه ال_رحمن الرحيم نگ_ذاشتيد، ول_ى مي_ان هفت سوره طولانى گذاشتيد؟

عثمان گفت: سوره اى داراى آيات بر رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل مى شد، و وقتى چيزى نازل مى شد به بعضى از نويسندگان وحى مى فرمود: اين آيات را بگذاريد در آن سوره اى كه در آن چنين و چنان آمده است. و سوره انفال از سوره هائى است كه در اوايل هجرت در مدينه نازل شد ولى سوره برائت از سوره هائى است كه در اواخر نازل شد، چون مطالب آن شبيه به مطالب سوره انفال بود، من شخصا خيال كردم كه اين سوره جزو آن سوره است! چون رسول اللّه صلى الله عليه و آله از دنيا رفت و تكليف ما را درباره اين مطلب معين نفرمود، به همين جهت من از يك سو اين

مستندات مربوط به جمع

آورى قرآن در زمان... (207)

دو سوره را پهلوى هم قرار دادم و ميان آن دو بسم اللّه الرحمن الرحيم قرار ندادم، و از سوى ديگر آن را پهلوى هفت سوره طولانى گذاردم. (مقصود از هفت سوره طولانى به طورى كه از اين روايت و از روايت ابن جبير بر مى آيد، عبارتند از: سوره بقره، سوره آل عمران، سوره نساء سوره مائده، سوره انعام، سوره اعراف، و سوره يونس، كه در جمع آورى دوره ابوبكر ترتيب آن ها بدين قرار بوده و سپس عثمان آن را تغيير داده و سوره انفال را كه از سوره هاى مثانى است، و برائت را كه از صد آيه هاست و بايد قبلاً از مثانى باشد، ميان اعراف و يونس قرار داد و انفال را جلوتر از برائت جاى داد.)»

را نق_ل ك_رده كه به هي_چ وجه شب_اهتى با ق_رآن هاى م_وج_ود ندارد.

هم چنين از جرير بن عبدالحميد، ترتيب مصحف ابن مسعود را نقل كرده كه با قرآن هاى موجود مغايرت دارد. عبداللّه بن مسعود، اول از سوره هاى طولانى شروع ك_رده و پس از آن س_وره هاى ص_دى و آن گاه مثانى و سپس مفصلات را آورده است.

(قرآن ه__اى موجود در ترتي__ب سوره ها، اول مطاب__ق قرآن عبداللّه بن مسعود اس__ت، لك__ن ب_از از نظ__ر نظم تق__دم و تأخر سوره ه__اى هر فصل__ى مغاي__رت دارد.»

ترتيب سوره هاى قرآن (211)

آيات نمى دانستن__د، و علمى نداشتن__د به اين كه جاى هر آي__ه اى كجاس__ت، و حت__ى خود آي__ات را ه_م ب___ه تم_ام_ى حاف__ظ نب__ودن____د.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و صحابه اش وقتى تمام شدن سوره را مى فهميدند كه «بسم اللّه» ديگرى نازل مى شد، و آن وقت مى فهميدند كه سوره قبلى تمام شده است. اين معنا را به

نظر رسول اللّه درباره ترتيب سوره ها (213)

طورى كه در اتقان آورده، ابو داود و حاكم و بيهقى و بزار، از طريق سعيد بن جبير، از ابن عباس نقل كرده اند، كه گفت:

- «رسول خدا صلى الله عليه و آله نمى دانست چه وقت سوره تمام مى شود تا آن كه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم» ن__ازل مى شد. و وقت__ى «بِسْمِ اللّه» ن__ازل مى شد معلوم مى گشت كه آن س_وره خاتمه يافت_ه و سوره ديگ_رى شروع ش_ده است.»

روايت فوق و امثال آن صريحند در اين كه ترتيب آيات قرآن در نظر رسول اللّه صلى الله عليه و آله همان ترتيب نزول بوده است، و در نتيجه همه آيه هاى مكى در سوره هاى مكى، و همه آيه هاى مدنى در سوره هاى مدنى قرار داده شده است، مگر آن سوره اى كه (فرضا) بعضى آياتش در مكه و بعضى ديگر در مدينه نازل شده باشد، و به فرضى هم كه چنين چيزى باشد، حتما بيش از يك سوره نيست. لازمه اين مطلب اين است كه اختلافى كه ما در مواضع آيات مى بينيم همه ناشى از اجتهاد صحابه باشد.

(214) مشخصات قرآن

توضيح اين كه روايات بى شمارى در اسباب نزول داريم كه نزول بسيارى از آياتى را كه در سوره هاى مدنى است در مكه، و نزول بسيارى از آياتى را كه در سوره هاى مكى است در مدينه معرفى كرده است، و نيز آياتى را مثلاً نشان

مى دهد كه در اواخر عمر رسول اللّه صلى الله عليه و آله نازل شده است، و حال آن كه مى بينيم در سوره هائى قرار دارد كه در اوايل هجرت نازل شده است، و ما مى دانيم كه از اوايل هجرت تا اواخر عمر آن جناب سوره هاى زياد ديگرى نازل شده است. مانند سوره بقره كه در سال اول هجرت نازل شد، و حال آن كه آيات چندى در آن هست كه روايات آن ها را آخرين سوره آيات نازله بر رسول خدا صلى الله عليه و آله مى داند، حتى از عمر نقل شده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله از دنيا رفت در حالى كه هنوز آيات ربا را بر ما بيان نكرده بود، و در اين سوره است آيه «وَ اتَّقُوا

نظر رسول اللّه درباره ترتيب سوره ها (215)

يَوْما تُرْجَعُونَ فيهِ اِلَى اللّهِ...،» (281 / بقره) كه در روايات آمده است كه آخرين آيه نازله بر آن جناب است. پس معلوم مى شود، اين گونه آيات كه در سوره هاى غير مناسبى قرار گرفته اند و ترتيب نزول آن ها رعايت نشده است، به اجتهاد اصحاب در آن مواضع قرار گرفته اند. مؤيد اين معنا روايتى است كه صاحب اتقان از ابن حجر نقل كرده كه گفته است: روايتى از على عليه السلام وارد شده كه بعد از درگذشت رسول خدا صلى الله عليه و آله قرآن را به ترتيب نزولش جمع آورى كرده است. و اين روايت را ابن ابى داود هم آورده و مضمون آن از مسلمات روايات شيعه است.

اين بود آن چه كه ظاهر روايات اين باب بر آن دلالت مى كرد، لكن عده زيادى اصرار دارند بر اين كه ترتيب آيات قرآنى توقيفى است، و آيات قرآن موجود در دست ما كه معروف به قرآن عثمانى به دستور رسول خدا

صلى الله عليه و آله ترتيب يافته كه دستور آن جناب هم

(216) مشخصات قرآن

با اشاره جبرئيل بوده است، و اين عده ظاهر روايات نامبرده در بالا را تأويل كرده و گفته اند: جمعى كه صحابه كردند جمع مرتبى نبوده است، بلكه همان طور ترتيبى را كه به ياد داشته اند، در آيات و سوره ها رعايت نموده اند، و آن را در مصحفى ثبت كرده اند.

و حال آن كه خواننده محترم خوب مى داند كه كيفيت جمع آورى اول كه در زمان ابوبكر صورت گرفت و روايات آن را بيان مى كرد، صريحا اين تأويل را رد مى كند.(1)

1- ال_مي________زان ج : 23، ص : 186.

نظر رسول اللّه درباره ترتيب سوره ها (217)

قاعده تخلف نپذيرفته مگر در سوره برائت آنهم به حكم پاره اى از روايات ائمه اهل بيت عليه السلام تتمه آياتى از سوره انفال است، و نيز مگر در سوره والضحى و الم نشرح كه با اين كه يك سوره هستند يك بسم اللّه در وسط فاصله شده، و هم چنين سوره فيل و ايلاف كه سوره واحدى هستند و يك بسم اللّه در وس__ط فاصله ش__ده است. البت__ه هم_ه اين ه__ا به حك__م روايتى است از ائمه معصومين عليه السلام رسيده كه شي__خ آن را در تهذي__ب به سند خ__ود از هش__ام از امام صادق عليه السلام روايت كرده، و محقق در شرايع و طبرسى در مجمع البيان آن را به روايت اصحاب ما اماميه نسبت داده اند.

2 _ آيه هاى قرآن

(220) مشخصات قرآن

نظي__ر آن چه درباره سوره ها گفت__ه شد، در آيه ها هم جري__ان دارد، چه در كلام الهى آيه به طور مك__رر بر قطعه اى از كلام الهى اطلاق شده است، مانند:

«اِذا تُ_لِ_يَ_تْ عَلَ_يْهِ_مْ ءاي_تُ_هُ زادَتْهُ_مْ ايمنا،» (2 / انفال) و يا:

«كِ_ت_ابٌ فُ_صِّ_لَ_تْ اي_اتُ_هُ قُ_رْان_ا عَ_رَبِ_يّ_ا،» (3 / حم سجده).

از ام سلمه روايت شده كه گفت: «رسول خدا صلى الله عليه و آله آخر هر آيه مى ايستاد و وقف مى كرد.» و نيز به روايت صحيح ديگر آمده كه: «سوره حمد هفت آيه است.» و از رسول اللّه صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: «سوره ملك سى آيه است.» و هم چنين رواياتى ديگ_ر كه درباره عدد آيه هاى هر سوره از كلام الهى از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است.

آن چه كه تدبر در روايات وارده از رسول خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيتش در خصوص عدد آيات وارد شده، اقتضا مى كند، اين است كه يك آيه از قرآن كريم يك قطعه از كلام خداست، كه حقش اين است كه بر آن يك قطعه اعتماد و تكيه نموده و در تلاوت از قبل و بعدش جدا كرد!

و اين قطعات به اختلاف سياق ها و مخصوصا در سياق هاى مسجع مختلف مى شود، چه بسا كه يك كلمه به تنهائى به خاطر سجع آخرش يك آيه به حساب آيد، مانند كلمه: «مُدهآمَّتانِ - دو برگ سبز،» (64 / رحمن) و چه بسا دو كلمه يا بيشتر باشد، چه اين كه كلام تامى باشد يا نصف كلام، مانند: «اَلرَّحْمنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الاِْنْسانَ، عَلَّمَهُ الْبَيانَ،»

(222) مشخصات قرآن

(1 تا 4 / رحمن) و م_انن__د: «اَلْحاقَّةُ، مَاالْحاقَّةُ، وَ ما اَدْراكَ مَاالْحاقَّةُ...،» (1 تا 3 / الحاقه) و چه بس__ا يك آيه بسي__ار طولان__ى باشد مانن__د آيه راج__ع به قرض دادن و گرفتن كه آي__ه 282 س__وره بقره است.

و كس_ائى و خلف منته_ى مى شود. حمزه گفته است: اين عدد را ابن ابى ليلى، از ابى عبدالرحمن سلمى، از حضرت على بن ابيطالب عليه السلام براى ما روايت كرده است.

سخن كوتاه، وقتى اعداد به يك نص متواتر و يا حداقل خبر واحد قابل اعتنائى منتهى نشود، و هيچ آيه اى به طور اطمينان بخشى از ساير آيات قبل و بعدش متمايز نگردد؛

(226) مشخصات قرآن

هيچ الزامى نيست كه يكى از اين روايت اخذ شود، لاجرم هر يك از اين روايات روشن و قابل اعتماد بود مى گيريم و مابقى را طرد مى كنيم، و گر نه به هيچ يك عمل نمى كنيم. در اين جا اهل بحث، اگر اهل تدبر باشد، بايد به هر يك كه در نظرش معتمدتر بود، عمل نمايد!

و آن چه از على عليه السلام در عدد كوفيان نقل شده معارض است با ادله اى كه از خود آن جناب و هم چنين از ساير ائمه عليه السلام رسيده است كه در هر سوره بسم اللّه جزء آن سوره، و يكى از آيات آن سوره است. چه به حساب كوفيان تنها بسم اللّه سوره فاتحه جزء سوره است و مابقى به حساب نيامده است. لازمه روايات نامبرده اين است كه عدد آيه هاى قرآن به مقدار بسم اللّه هاى سوره بيشتر باشد!

و اين همان علتى است كه ما را از ايراد بحث هاى مفصل كه درباره عدد آيه هاى قرآن شده، منصرف ساخته است! چون ديديم كه اين بحث ها به نتيجه اى نمى رسد، تنها به اين

عدد آيه هاى قرآن (227)

اكتفا مى كنيم كه در عدد آيه هاى 40 سوره قرآنى اتفاق نظر دارند، و در عدد آيه ها و يا رئوس آيه هاى 74 سوره اختلاف كرده اند. و هم چنين در اين كه كلمه «الرا»

مثلاً آي_ه اى است ت_ام و مستق_ل اتف_اق ك_رده اند ولى در بقيه حروف مقطعه اختلاف كرده اند!

61 _ ش__ورى 73 _ مؤمنون

50 _ ي___ون_____س 62 _ زخ__رف 74 _ سج__ده

رديف نزول سوره هاى قرآن (231)

51 _ ه___________ود 63 _ دخ___ان 75 _ ط___ور

52 _ ي_وسف 64 _ جائي__ه 76 _ مل____ك

53 _ حج___ر 65 _ احق_اف 77 _ حاقّ_____ه

54 _ انع___ام 66 _ ذاريات 78 _ مع___ارج

55 _ صافات 67 _ غاشي__ه 79 _ نب______اء

56 _ لقم__ان 68 _ كه___ف 80 _ نازع_ات

57 _ سب____اء 69 _ نح___ل 81 _ انفط___ار

58 _ زم____ر 70 _ ن____وح 82 _ انشق__اق

59 _ مؤم__ن 71 _ ابراهي_م 83 _ روم

60 _ فصل_ت 72 _ انبي__اء 84 _ عنكبوت 85 _ مطففين

(232) مشخصات قرآن

سوره ه__اى زي__ر را خ__داى تعال__ى به ترتي__ب در مدين__ه ن__ازل فرم_وده اس___ت.

ب. سوره هاى مدنى (به تعداد 28 سوره) :

1 _ بق___________ره 11 _ رحم________ن 21 _ حجرات

2 _ انف__________ال 12 _ انسان (دهر) 22 _ تحري__م

3 _ آل عم____ران 13 _ ط_________لاق 23 _ جمع___ه

4 _ اح________زاب 14 _ بين___________ه 24 _ تغاب___ن

5 _ ممتحن_______ه 15 _ حش_________ر 25 _ ص____ف

6 _ نس__________اء 16 _ نص_________ر 26 _ فت_____ح

رديف نزول سوره هاى قرآن (233)

7 _ زل_________زال 17 _ ن___________ور 27 _ مائ___ده

8 _ ح__دي_______د 18 _ ح___________ج 28 _ برائ___ت

9 _ محمد (قتال) 19 _ منافق______ون

10 _ رع_________د 20 _ مج____ادل___ه

در اين روايات سوره فاتحه ساقط شده و چه بسا گفته باشند كه اين سوره دوبار نازل شده است، يكى در مكه و بار ديگر در مدينه!

آن چ__ه از سوره ه__اى مدن__ى هم__ه راوي__ان اتف__اق نظ__ر دارن__د عب__ارتن___د از:

ب. سوره هاى مدنى (ب_ه تع_داد

28 س_وره) :

(234) مشخصات قرآن

1 _ بق______ره 8 _ اح___زاب 15 _ ممتحن_ه

2 _ آل عمران 9 _ محم____د 16 _ منافقون

3 _ نس_____اء 10 _ فت____ح 17 _ جمع___ه

4 _ مائ____ده 11 _ حجرات 18 _ ط___لاق

5 _ انف____ال 12 _ حدي__د 19 _ تحري__م

6 _ توب_____ه 13 _ مجادل_ه 20 _ نص____ر

7 _ ن______ور 14 _ حش___ر

آن چه از سوره ه__اى مكى و مدن__ى مورد اخت__لاف راوي__ان اس__ت، عب__ارتن__د از:

1 _ رع__د 4 _ ص___ف 7 _ ق__در 10 _ توحيد

2 _ رحمن 5 _ تغاب__ن 8 _ بيّن__ه 11 _ فل___ق

رديف نزول سوره هاى قرآن (235)

3 _ ج___ن 6 _ مطففين 9 _ زلزال 12 _ ن__اس

البته در فن تفسير و بحث مربوط به دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سير معنوى و سياسى و مدنى زمان رسول اللّه صلى الله عليه و آله و تحليل سيره شريفه آن جناب، دانستن اين كه كدام سوره مكى و كدام سوره مدنى است، و كدام جلوتر نازل شده و كدام متعاقب آن، دخالت بسيارى دارد.

روايات در حل اين مجهولات چندان كمك مؤثرى نمى كنند، و تنهاطريق رسيدن به اين غرض، تدبر و دقت در سياق آيات و استمداداز قرائن و امارات داخلى و خارجى است! (1)

1- ال_مي_____زان ج : 23، ص : 186.

(236) مشخصات قرآن

سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ!» (13 / هود)

«سُ_ورَةٌ اَنْ_زَلْناه_ا وَ فَ_رَضْن_اها....» (1 / نور)

از اين آي__ات مى فهميم كه هر يك از سوره ها طائفه اى از كلام خداست، كه براى

هدف مشخص هر سوره قرآن (237)

خود، و جداگان__ه، وحدت__ى دارن__د، نوعى از وح__دت، كه نه در مي__ان ابعاض يك سوره هست، و نه ميان سوره اى و سوره ديگر.

از اين جا مى فهميم كه اغراض و مقاصدى كه از هر سوره به دست مى آيد، مختلف است، و هر سوره اى غرضى خاص و معناى مخصوصى را ايفاء مى كند، غرضى را كه تا سوره تمام نشود، آن غرض نيز تمام نمى شود.(1)

1- ال_مي_____زان ج : 1، ص : 28.

(238) مشخصات قرآن

و بدان امر مى كند، و از بندگانش مى خواهد كه به آن ها عمل كنند، چون مضامين آن آيات بر احكام دلالت دارد، كه از ناحيه خدا نازل شده است، و ايمان به اين آيات، ايمان به دلالت آن ها بر خداى تعالى است، كه قهرا ملازم با ايمان به مدلول آن ها نيز هست!

و نيز معجزات را از اين رو آيات مى خوانند كه اگر از قبيل مرده زنده كردن و امثال آن باشد، آياتى تكوينى است، و همان دلالت آيات تكوينى را دارد، و اگر از قبيل

(240) مشخصات قرآن

پيشگوئى ها و يا خود قرآن كريم باشد، كه برگشت دلالت آن ها به دلالت آيات كونيه خواهد بود، چون با هستى خود دلالت مى كند بر هستى خداى تعالى و صفات او. وقت_ى قرآن مى فرمايد:

- «اين ه__ا همه آيات خداست، كه بح__ق بر تو تلاوت مى كني__م! با اين حال، بعد از سخن خ__دا و آي__ات او، ديگ_ر به چه سخن__ى ايمان مى آورن__د؟» (6 / جاثيه)

در اي_ن جا اشاره است به آيات قرآنى ك_ه بر پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله تلاوت شده است! (1)

نماين___د!

نزول آيات قرآنى به تدريج و بند بند و سوره سوره و آيه آيه به خاطر تماميت يافتن

(242) مشخصات قرآن

استعداد مردم در تلقى معارف اصلى و اعتقادى، و احكام فرعى و عملى آن، است؛ و به مقتضاى مصالحى است كه براى بشر در نظر بوده، و آن اين است كه علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد، و طبع بشر از گرفتن معارف و احكام آن زده نشود، و معارفش را يكى پس از ديگرى بگيرند، تا به سرنوشت تورات دچار نشود كه به خاطر اين كه يك باره نازل شد، يهود از تلقى آن سرباز زد، و تا خدا كوه را بر سرشان معلق نكرد حاضر به قب_ول آن نشدند!

خداى تعال__ى كتاب خود را به سوره ه__ا، و سوره هايش را به آيه ها، تفريق نمود، البت__ه بعد از آن كه به لب__اس واژه هاى «عربى» ملبس__ش فرمود، و چنين ك__رد تا فهم__ش ب__راى م__ردم آس__ان ب_اش__د، و بت__وانن__د تعق__ل كنن_د - لَعَلَكُ__م تَعقِل__وُنَ!

آن گاه آن كتاب را دسته دسته و متنوع به چند نوع نمود و مرتبش كرد و سپس يكى

دليل آيه آيه بودن قرآن (243)

پس از ديگرى هر كدام را در موقع حاجت بدان، و پس از پديد آمدن استعدادهاى مختلف در مردم، و به كمال رسيدن قابليت هاى آنان براى تلقى هر يك از آن ها، نازل كرد! اين نزول در مدت بيست و سه سال صورت گرفت، تا تعليم با تربيت و علم با عمل توأم پيش رفته باشد.(1)

مشخصات قرآن

از س__وره ه__اى ق__رآن مجي__د آم__ده اس__ت. اي__ن از مختص__ات ق__رآن ك__ري__م است، و در هي__چ كت__اب آسم_انى ديگر دي__ده نمى ش_ود.

مفسرين از قدما و متأخرين در تفسير آن ها اختلاف كرده اند. صاحب مجمع البي_ان، مرحوم طبرسى، در تفسي_ر خود 11 قول در معناى آن نقل كرده است:

1 - اين حروف از متشابهات قرآن است كه خداى سبحان علم آن را به خود اختص_اص داده و فرم_وده: تأويل متشابهات را جز خدا كسى نمى داند!

2 - هر يك از اين ح__روف مقطعه ن__ام سوره اى اس__ت كه در آغازش قرار دارد.

3 - اين حروف اسمائى هستند براى مجموع قرآن.

4 - مراد ب_ه اين ح_روف اي_ن است ك_ه ب_ر اسم__اء خداى تعال__ى دلال__ت كنن__د:

_ مع_ن__اى «ال__ف لام م_ي___م» = «اَنَ_ا ال_لّ_هُ اَعْ_لَ___مُ»

مفهوم حروف مقطّعه در قرآن (245)

_ معناى «الف لام ميم را» = «اَنَ__ا اللّ__هُ اَعْلَ__مُ وَ اَرى»

_ معناى «الف لام ميم صاد» = «اَنَا اللّهُ اَعْلَمُ وَ اَفْضَلُ»

- حروف «كاف ها يا عين صاد» به ترتيب از «كافى، هادى، حكيم، عليم، و صادق،» اخذ شده است. اين مطلب از ابن عباس هم روايت شده است.

(حروفى كه از اسماءِ خدا گرفته شده، طرز گرفته شدنش مختلف است - بعض حروف از اول نام خدا گرفته شده، مانند: كاف از كافى؛ و بعضى از وسط مانند «ياء» از حكيم، و برخى از آخر مانند «ميم» از عليم!)

5 - اين حروف اسمائى است از خدا، اما مقطع و بريده، كه اگر از مردم كسى بتواند آن ها را آن طور كه بايد تركيب كند، به اسم اعظم خدا، دست يافته است، همان طور كه مى بينيد از نام سه سوره «الر» و «حم» و «ن» اگر تركيب

شود «اَلرَّحْمن» درست

(246) مشخصات قرآن

مى شود؛ و هم چنين ساير حروف، ولى چيزى كه هست، ما انسان ها قادر به تركيب آن نيستيم! اين معنا از سعيدبن جبي_ر ه_م رواي_ت ش_ده است.

6 - اين حروف سوگندهائى است كه خداى تعالى خورده است، و مثل اين است كه خداوند تعالى به اين حروف سوگند مى خورد بر اين كه قرآن كلام اوست، و اصولاً حروف الفباء داراى شرافتى هستند، چون با همين حروف است كه كتب آسمانى و اسماى الهى و صفات علياى او، و ريشه لغت هاى امت هاى مختلف درست مى شود!

7 - اين حروف اشاراتى است به نعمت هاى خداى تعالى و بلاهاى او، و مدت زندگى اق_وام و عمر و اجلشان.

مفهوم حروف مقطّعه در قرآن (247)

8 - مراد به اين حروف، اين است كه اشاره كند به اين كه امت اسلام تا آخر دهر باق__ى مى ماند، و منقرض نمى شود. حساب جمل هم كه نوعى محاسبه است، بر اين معنا دلالت دارد.

9 - مراد به اين حروف همان حروف الفباست، چيزى كه هست با ذكر نام بعضى از آن ها از ذكر بقيه بى نياز بوده، و در حقيقت خواسته است، بفرمايد: اين قرآن از الفباء تركيب شده است.

10 _ اين حروف به منظور ساكت كردن كفار در ابتداى سوره ها قرار گرفته است، چون مشركين به يكديگر سفارش مى كردند كه مبادا به قرآن گوش دهند، و هر جا كسى قرآن مى خواند، سر و صدا بلند كنند تا صوت قرآن در بين صوت هاى نامربوط گم شود. گاهى مى شود كه در هنگام شنيدن صوت قرآن سوت مى زدند، و بسا مى شد

(248) مشخصات قرآن

كف مى زدند، و گاهى صداهاى دسته جمعى در مى آوردند رسول خدا صلى الله عليه و آله

را در خواندن آن دچار اشتباه سازند، لذا خداى تعالى در آغاز بعضى از سوره هاى قرآن اين حروف را نازل كرد تا آن رجاله ها را ساكت كند، چون وقتى اين حروف را مى شنيدند به نظرشان عجيب و غريب مى آمد و به آن گوش فرا مى دادند، و درباره اش فكر مى كردند، و همين اشتغالشان به آن حروف از جار و جنجال بازشان مى داشت، و در نتيجه صداى قرآن به گوششان مى رسيد!

11 - اين حروف از قبيل شمردن الفباست و مى خواهد بفهماند: اين قرآنى كه تمامى شما مردم عرب را از آوردن مثلش عاجز كرده، از جنس همين حروفى است كه روزمره با آن محاوره و گفتگو مى كنيد و در خطبه ها و كلمات خود به كار مى بنديد، بايد از اين كه نمى توانيد مثل آن را بياوريد، بفهميد كه اين كلام از ناحيه خداى تعالى است، و

مفهوم حروف مقطّعه در قرآن (249)

اگر در چند جا و چند سوره اين حروف تكرار شده، براى اين بوده كه همه جا محكمىِ برهان را به رخ كفار بكشد! (اين تفسير از قطرب روايت شده، و ابومسلم اصفهانى هم همي__ن وجه را اختيار ك__رده و بعضى از مفسري_ن قرون اخير نيز بدان تمايل كرده اند.)

اين بود آن 11 وجهى كه مرحوم طبرسى از مفسرين نقل كرده است، و در بين وجوهى كه از ايشان نقل شده، مى توان وجه ديگرى قرار داد. مثلاً از ابن عباس نقل شده كه در خصوص «الف لام ميم» گفته است كه «الف» اشاره است ب_ه ن_ام ال_لّ_ه، لام به جبرئي_ل، ميم به محمد صلى الله عليه و آله .

و نيز از بعض ديگر نقل شده كه گفته اند: حروف مقطعه در اوايل هر سوره كه با

آن آغاز شده، اشاره است به آن غرضى كه در سوره بيان شده، مثل اين كه مى گويند: حرف «نون» در سوره «ن» اشاره است به اين كه در اين سوره بيشتر راجع به نصرت موعود

(250) مشخصات قرآن

به رسول اللّه صلى الله عليه و آله صحبت شده، و حرف «قاف» در سوره «ق» اشاره است به اين كه در سوره بيشتر درباره قرآن و يا قهر الهى سخن رفته است، و بعضى ديگر هم گفته اند: اين حروف صرفا براى هشدار دادن است. اما حق مطلب اين است كه هيچ يك از اين وجوه چنگى به دل نمى زند، و آدمى را قانع نمى سازد!

قرآن

نبايد از آن غافل ماند اين است كه اين حروف در چند سوره تكرار شده است، يعنى در 29 سوره حروف مقطعه آمده است، كه بعضى با يك حرف افتتاح شده، مانند: «ص» و «ق» و «ن»، و برخى ديگر با دو حرف، چون «طه، طس، يس و حم» و بعضى ديگر با سه حرف، چون: «الم، الر، طسم» و بعضى ديگر با چهار حرف، مانند: «المص، المر» و برخى با پنج حرف چون سوره «كهيعص و حم عسق».

از سوى ديگر اين حروف هم با يكديگر تفاوتى دارند، و آن اين است كه بعضى از آن ه__ا تنها در يك ج__ا آم__ده، مانن__د: «ن» و بعض__ى ديگر در آغ__از چند س__وره آم__ده است، مانن__د «ال__م، الم__ر، ط__س مي__م و ح_م».

«تِلْكَ اياتُ الْكِتابِ،» و يا عبارتى در همين معنا، و نيز نظير اين در «طس»ها دي__ده شده، و يا سوره هائ__ى كه با «الم» آغاز شده، كه در بيشتر آن ها نب__ودن «ريب» در اين كت__اب آم_ده است، و يا عبارت__ى كه همين معن__ا را مى رسان__د.

با در نظر گرفتن اين شباهت ها ممكن است آدمى حدس بزند كه بين اين حروف آغاز شده، ارتباط خاصى باشد!

مؤيد اين حدس آن است كه مى بينيم سوره اعراف كه با «المص» آغاز است. و نيز مى بينيم سوره رعد كه با حروف «المر» افتتاح شده، مطالب هر دو قسم سوره هاى «الم» و «الر» را دارد.

ارسال مرسلات، عاصفات، نشر صحف، جداسازى حق از باطل، القاءِ مرسلات ذكر بر پيامبر، همه تدبيرى است كه جز با وجود تكليف الهى تصور صحيح ندارد،

(258) مشخصات قرآن

و تكليف هم جز با حتمى بودن روز جزاء، روزى كه مكلفين عاصى و مطيع ب_ه ج_زاء خ_ود ب_رس_ن_د، تم__ام نم_ى ش___ود!

اگ__ر در آياتى كه خداى تعالى در آن ها سوگند ياد فرموده، دقت كنيم، خواهيم ديد كه خود آن سوگندها حجت و برهان__ى است كه بر حقانيت جواب قسم دلالت مى كند، نظي_ر سوگندى كه در مورد رزق ياد فرم__وده اس__ت:

- «فَوَ رَبِ السَّماءِ وَالاَْرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ...!» (23/ذاريات)

كه در عين اين كه سوگن__د خورده بر حقيقت رزق، دليل آن را هم بيان كرده است، و آن اين است كه خداى تعال__ى رب و مدبر آسمانها و زمين است، و مبدأ رزق مرزوقين ه__م هم__ان ت_دبي__ر اله__ى اس___ت!

س_وگن__دى كه در م__ورد مست__ى كف__ار ي__اد ف__رم___وده:

رمز سوگندهاى قرآن (259)

- «لَعَمْرُكَ اِنَّهُمْ لَفى سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ!» (72 / حجر)

در عين سوگند بر گمراهى و كورى آنان، دليل آن را هم بيان كرده است، و آن جان پيامب__ر صلى الله عليه و آله است كه جانى است طاه__ر و به عصمت خدائى مصون از هر نقص! و معلوم است كه مخالف چنين پيامبرى معص__وم، در مست_ى و سرگردانى به سر مى برد!

س_وگن_دى ك_ه در رستگ_ارى نف_وس ت_زكي__ه ش_ده و خس__ران نف____وس آل__وده خ__ورده:

- «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحيها _ وَ الْقَمَرِ اِذا تَليها...،

_ وَ نَفْ__سٍ وَ م_ا سَوّيه_ا _ فَ_اَلْ_هَ_مَ_ه___ا فُ_جُ___ورَه__ا وَ تَ_قْ___ويه__ا

_ قَ_دْ اَفْلَحَ مَ_نْ زَكّيه_ا _ وَ قَ__دْ خ__ابَ مَ_نْ دَسّه_ا!» (1 تا 10 / شم__س)

در اين آي_ات در عي_ن اين ك__ه سوگند خ__ورده دليل__ش را ه__م آورده و مى فرم_ايد:

- نظامى كه

در خورشيد و ماه و شب و روز جريان دارد، و منتهى شده به

(260) مشخصات قرآن

پيدايش نفسى كه فجور و تقوايش به او الهام شده است، خود دليل است بر رستگارى كسى كه نفس خود را تزكيه كند، و هم چنين دليل است بر خسران كسى كه نفس خود را آلوده است!

اين چند آيه را به عنوان نمونه آورديم، و ساير سوگندها هم كه در كلام خداى تعالى آم__ده اس__ت همي__ن ح__ال را دارد، هر چن__د كه هم__ه آن ه__ا ب__ه روشن__ى اي__ن چن__د سوگند نيس__ت، و نيازمن__د دقت بيشترى است، نظير اي_ن س_وگند كه مى فرمايد:

- «وَالتّينِ وَالزَّيْتُونِ، وَطُورِ سينينَ...!» (1و2/تين) كه خواننده بايددرآن تدبر كند!(1)

ذك__ر مى كنن__د صنعت خاص__ى را در آن به ك__ار مى برن_د. در آي__ه زي_ر مى فرم_ايد:

- «مثل كسانى كه كافر شدند، مثل كسى است كه با چارپايان به صداى بلند و يا كوتاه نهيب بزند، كه آن چارپا تنها دورى و نزديكى صدا را مى فهمد، اما معناى كلمات را نمى فهمد!» (171/بقره)

در اين جا با اين كه مث__ل نامبرده مثل كف__ار نيست، مثل كس__ى است كه كفار را دعوت مى كن__د. در آيات ديگ__ر مى فرمايد:

«مثل ن_ور او چون مشكات است!» (35 / نور) «مثل او مثل سنگى است صاف...» (264/بقره)

بيان مثل و استفاده از آن در قرآن (263)

با اين كه در آيه اولى زندگى دنيا با گياهانى كه به وسيله باران مى رويند مثل زده شده است؛ با اين كه نور خدا، در آيه دومى، به نور مشكات مثل زده شده، نه خود مشكات؛ و با اين كه در آيه سومى، بطلان صدقه به وسيله ريا به غبارى مثل زده شده كه روى سنگى صاف نشسته باشد، نه خود سنگ؛ اين مثل ها كه در آيات زده شده، از يك جهت مشتركند، و آن اين است كه در همه آن ها به ماده تمثيل كه قوام مثل به آن است، اكتف_ا شده، و ب_ه منظور اختص_ار، بقيه اجزاء كلام را انداخته است.

توضيح اين كه، مثل در حقيقت يك قصه واقعى فرضى است كه گوينده از جهاتى آن را شبيه به قصه مورد نظر خود مى داند، و لذا در كلام خود ذكرش مى كند تا ذهن شنونده از تصور آن، قصه مورد نظر را كامل تر و بهتر تصور كند.

در مثل هاى فرضى و خيالى مانند اين كه وقتى مى خواهيم به مخاطب خود بفهمانيم

(264) مشخصات قرآن

انفاق عب_ارت است از دادن يك_ى و گ_رفتن چ_ند

برابر آن، مى گوئيم:

- «مثل آن چه كه در راه خدا انفاق مى كنيد مثل كاشتن دانه اى است كه وقتى سبز شود هفت سنبل و در هر سنبل صد دانه مى آورد!» (261/بقره)

كه اين مثل يك مثل فرضى و خيالى است. در اين مثل چون ماده تمثيل تنها دانه اى است كه هفتصد دانه بهره مى دهد، كاشتن آن، و روئيدن هفت سنبل از آن، دخالتى در تمثيل ندارد، به خاطر تتميم قصه آمده است.(1)

توحيد، دوم نبوت، سوم معاد و فروعات آن، چهارم هدايت بندگان به سوى آن چه مايه صلاح دنيا و آخرتشان است؛ و اين سوره با همه اختصار و كوتاهى اش، مشتمل بر اين چند اصل است، و با كوتاه ترين لف_ظ، و روش_ن ت__ري_ن بي_ان، ب_ه آن ها اش_اره نم_وده اس_ت!

براى پى بردن به عظمت اين سوره كه در نمازمسلمين خوانده مى شود، بايد آن را با

سوره استثنائى فاتحة الكتاب (267)

آن چه كه در نماز ساير اديان خوانده مى شود، مقايسه كرد! (1)

زياد است، كه همگى دلالت دارند بر اي_ن ك__ه «بسم اللّه الرحمن الرحيم» جزو هر سوره از سوره هاى قرآن است، مگ_ر سوره برائت - كه بسم اللّه ندارد!

در رواي_ات اهل سن__ت و جماع__ت نيز در اين زمين__ه روايات__ى وارد ش__ده اس__ت:

«... در همين لحظه پيش سوره اى بر من نازل شد! آن گاه شروع كردند به خواندن (بسم اللّ_ه ال_رحم_ن ال_رحي_م...)»

(نقل از قول رسول اللّه صلى الله عليه و آله بوسيله انس در صحيح مسلم)

«رس__ول خدا صلى الله عليه و آله غالب__ا اول و آخ__ر س_وره را نمى فهمي__د كجاس__ت، تا آن كه آي_ه «بسم اللّه الرحمن الرحيم» نازل مى ش__د، (و بين دو س__وره ق__رار مى گرف__ت.)» (1)

(270) مشخصات قرآن

(از ابن عباس به نقل ابى داود)

1- ال_مي_______زان ج : 1، ص : 40.

بسم اللّه الرحمن الرحيم (271)

ب_ه عنايت ك_امل خود آن را با صفت ذكربودنش، حفظ مى كنيم!

(274) مشخصات قرآن

اين آيه شريفه دلالت بر مصونيت قرآن از تحريف نيز مى كند، چه تحريف به معناى دستب__رد در آن به زي__اد كردن و چه به ك__م كردن، و چه به جابج__ا نم__ودن؛ چون ذكر خداست، و هم__ان طور كه خ__دا خداى تعال__ى الى الاب__د هست، ذك__رش نيز هست!

البته عبارت «ذكر» در آيه نشان مى دهد تنها وعده حفظ اين ذكر را كه قرآن است، مى دهد، و شامل ذكرهاى ديگر مانند تورات و انجيل نيست، زيرا قرآن صراحت دارد كه ت_ورات و انجيل دستخوش تحريف شده اند. (1)

تدريجا برايشان نازل مى شود. چون معارف الهى بدون واسطه به مردم نمى رسد، ناگزير بايد كسى از ميان ايشان به اين منظور منصوب گردد. اين همان غرض رسالت است، كه عبارت است از تحمل وحى، سپس مأموريت براى ابلاغ و تعليم و بيان آن.

2 - اين كه مردم درباره پيامبرشان تفكر كنند و بينا شوند، و بفهمند كه آن چه او آورده حق است، و از ناحيه خداى تعالى است!

دليل اين امر آن است كه اوضاع محيط و حوادث و احوالى كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله از اول زندگى اش احاطه كرده بود، از دوران يتيمى و دوران سكوت، و خمودى و حرمان مردم از تعليماتش، و دوران نداشتن مربى صالح، فقر، ماندن به ناچارى در ميان قومى

ذكر نازل شده از خدا (277)

جاهل و پست، و تهى دستى از مزاياى تمدن و فضايل انسانيت، همه اين ها اسبابى بودند كه به طور قاطع نمى گذاشتند رسول اللّه صلى الله عليه و آله از چشمه زلال كمال قطره اى بنوشد، و از رشته سعادت سرنخى به دست آورد، لكن خداى سبحان به سويش ذكر فرستاد تا به آن بر جن و انس تحدى كند:

_ كتابى فرستاد كه مافوق تمامى كتب آسمانى، و بيان همه چيز، و هدايت و رحمت و ب_ره_ان و ن_ور مبي_ن اس_ت! (1)

«كُلِّ شَىْ ء» همه آن چيزهائى است كه برگشتش به «هدايت» باشد، از معارف حقيقى مربوط به مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شرايع الهيه، قصص و مواعظى كه مردم در اهتداء و راه يافتن خود بدان محتاجند، و قرآن تبيان (بيان) همه اين هاست (نه

قرآن، تبيان كل شى ء (279)

اين كه بيان براى همه علوم هم باشد!)

صفت خصوص قرآن كه مربوط به مسلمين است، (كه حاضر شده اند در برابر حق تسليم شوند:) هدايتى است كه مسلمين به وسيله آن به سوى صراط مستقيم راه مى يابند؛ رحمتى است از ناحيه خداى سبحان به سوى ايشان كه به وسيله عمل به آن به خير دنيا و آخرت مى رسند، و به ثواب خدا و رضوان او نائل مى گردند؛ و بشارتى است مر ايشان را كه به ايشان مغفرت و رضوان و بهشت هاى خدا را كه در آن نعي_م مقيم است؛ نويد مى دهد!

اين مطلبى است كه مفسري__ن از لحاظ دلالت لفظى در اين آيه گفته اند، لكن در روايات آمده كه قرآن تبي__ان هر چيزى است، و عل__م ماكانَ و مايكونَ و ما هو كانَ، يعن__ى آن چ__ه ب__وده و هس__ت و تا روز قيام__ت خواه_د بود، هم__ه در ق__رآن هس__ت!

(280) مشخصات قرآن

اگر اين روايات صحيح باشد، لازمه اش اين مى شود كه مراد به تبيان به طريق دلالت لفظى باشد و هيچ استبعادى هم ندارد كه در قرآن كريم اشاراتى و امورى باشد كه آن اشارات از اسرار و نهفته هائى كشف كند كه فهم عادى و متعارف نتواند آن را درك كند!

در تفسي_ر عياشى از عب_داللّه بن وليد روايت شده كه گفت: ام_ام صادق عليه السلام فرمود:

- خداى تعال__ى درباره موسى فرموده «وَ كَتَبْن_ا لَ_هُ فِ_ى

الاَْلْ_واحِ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ،» (145 / اعراف) و ما فهميديم كه براى موسى همه چيز را ننوشته (بلكه از همه چيز مقدارى نوشته است.)

- خ__داى تعال__ى درب__اره عيس__ى فرم__وده: «لاُِبَيِّ__نَ لَكُمْ بَعْ__ضَ الَّذى تَخْتَلِفُونَ في__هِ!» (63 / زخرف)

- خداى تعالى درباره محمد صلى الله عليه و آله فرموده: «وَ جِئْنابِكَ شَهيدا عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ

قرآن، تبيان كل شى ء (281)

الْكِت_ابَ تِبْيان_ا لِكُلِّ شَىْ ءٍ _ و ت__و را بر اينان گ__واه آريم، و اين كت__اب كه بر تو نازل كرده ايم توضيح همه چي__ز، و هدايت و رحم__ت و بش_ارت مسلمانان است!» (89 / نحل) (1)

آرامش مى ياب_د، چ_ون به ياد خدا مى افتند، و ب_ا هم_ان ياد خ__دا آرامش مى يابن__د!

در جمله قبلى كه جمع شدن پوست ها را بيان مى كرد، سخنى از قلوب به ميان نمى آورد، براى اين كه مراد به قلوب، جانها و نفوس است، كه عكس العمل جانها در برابر قرآن همانا خشيت و ترس است!

اين حالت جمع شدن پوست از شنيدن قرآن، كه به ايشان دست مى دهد، و آن حالت سكونت پوست ها و قلب ها در مقابل ياد خدا، خود هدايت خداست. (اين تعريف ديگرى است ب_راى هدايت از طريق لازمه آن!)

خداوند تعالى با هدايت خود هر كه از بندگانش را بخواهد هدايت مى كند، و آن

تأثير روحانى صوت قرآن در انسان (287)

بندگان كسانى هستند كه استعدادشان براى اهتداء باطل نگشته است، و سرگرم كارهائى چون فسق و ظلم، كه مانع هدايتند، نيستند. رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

- «هرگاه پوست بنده خدا از ترس خدا جمع شد، آن وقت است كه گناهش مى ريزد، آن طوركه درخت خشك برگهاى خود را مى ريزد!» (از ابن عباس منقول از در مجمع البيان)

آي_ات بع_دى مث_الهائى را كه در ق_رآن آم_ده، مت_ذكر شده، و مى فرمايد:

- «براى مردم در اين قرآن از هر مثلى آورديم، باشد كه متذكر گردند! قرآن عرب_ى عليه السلام ب_دون انح_راف! ش_ايد ك_ه تق_وى پيش_ه كنند!» (27 و 28 / زمر)

منظ__ور از «هر مث__ل» اين اس__ت كه از هر نوع مثل چي__زى آوردي__م تا شاي__د متنبه گشت__ه و عبرت گيرن_د، و با تذكر مضامين آن مثل ه_ا پند پ_ذيرند! (1)

(288) مشخصات قرآن

ديگر اصلاح كننده كسى است كه خود نفسى اصلاح طلب داشته باشد، و گرنه همين قرآن براى ستمكاران خسارت و زيان است!

خداوند متعال در اين آيات، قرآن را معجزه نبوت و آيت معرفى مى كند، و مشركين

1- المي______زان ج : 34، ص : 87.

قرآن، شفا و رحمت براى مؤمنين (289)

را ملامت مى كند كه با وجود اين كه اين قرآن معجزه نبوت است، باز معجزه هاى ديگ_ر از رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى خواهند؟!

اگر قرآن را «شِفاء» ناميده، با در نظر گرفتن اين كه، شفاء بايد حتما مسبوق به مرضى باشد، خود افاده مى كند كه دلهاى بشر احوال و كيفياتى دارد كه اگر قرآن را با آن احوال مقايسه كنيم، خواهيم ديد كه همان نسبتى را دارد كه يك داروى شف_ابخش ب_ا م_رض دارد.

اين معنا را از اين كه دين حق را فطرى دانسته نيز استفاده مى توان كرد. هم چنان ك_ه براى مرض هاى جسم_انى دوائ_ى هست، ب_راى مرض هاى روحى نيز دوائى هست!

خداون__د متع__ال در مي__ان م__ؤمني__ن گروه__ى را چني__ن معرف__ى مى كن__د كه در دلهايشان مرض دارند، و اين م__رض غير از كفر و نف__اق صري__ح است. در

(290) مشخصات قرآن

شناسائ__ى آنان ق__رآن مى ف_رماي__د:

- «اگر بازنايستندمنافقان، و كسانى كه در دلهايشان بيمارى است، و دروغ پردازان م_دين_ه....» (60 / اح_زاب)

در اين آيه منافق__ان را از كسان__ى كه در دلهايش__ان مرض است، جدا مى كن__د، و در آي__ه زي_ر ني__ز ك_اف__ران را از آن ه__ا ج__دا مى كن__د، و نش__ان مى ده__د كه اين گروه خود يك جمع مشخصى هستند:

- «آن ها كه در دلهايشان مرض هست، و كافران، گويند كه خداوند از اين مثل چه مى خواهد؟» (31 / مدثر)

اين كه قرآن مجيد آن را مرض خوانده قطعا چيزى است كه

ثبات قلب و استقامت نفس را مختل مى سازد، از قبيل: شك و ريب، كه هم آدمى را در باطن دچار اضطراب و

قرآن، شفا و رحمت براى مؤمنين (291)

تزلزل مى كند، و به سوى باطل و پيروى هواى نفس متمايل مى سازد، و هم با ايمان (البته با نازلترين درجه آن) منافات ندارد، و عموم مردم با ايمان نيز دچار آن هستند، و خود يكى از نواقص است و نسبت به مراتب عاليه ايمان، شرك شمرده مى شود! بدين جهت، خداوند متعال قرآن را شفاى دل مؤمنين ناميده كه با دلايل قاطع خود انواع شك و ترديدها و شبهاتى را كه در راه عقايد حقه و معارف واقعى وجود دارد، ازبين مى ب__رد، و با مواعظ شفادهن__ده و داستان هاى آموزنده و عبرت انگيز، و مثَل هاى دلنشين و وعد و وعيد و انذار و بشارت و احكام و شرايع خود با تمامى اين گون__ه آف_ات دلها مبارزه مى كند!

و اين كه قرآن را «رحمت» ناميده، براى اين است كه قرآن دل آدمى را به نور علم و يقين روشن مى سازد، و تاريكى هاى جهل و كورى شك را از آن دور مى سازد، و آن را

(292) مشخصات قرآن

به ملكات فاضله و حالات شريفه آراسته مى گرداند.

اول با شف__اى خود، بيمارى دلها و انحرافات را پاك مى سازد، سپس زمين__ه را براى درك فض_ايل آم_اده مى كن_د، و صحت و استقامت فطرى را به آن بازمى گرداند... .

- «وَلا يَزيدُ الظّالِ__م_ي_نَ اِلاّ خَ__س__ارا!»

_ همين قرآنِ رحمت و شفا، در ظالمان جز خسران و زيان چيزى اضافه نمى كند! (82 / اسراء)

با اين آيه قرآن مجيد خاطرنشان مى سازد كه در غير مؤمنين قرآن چنين اثرى دارد، چون خسارات به اصل

سرمايه مى رسد! كفار نيز مانند همه مردم يك سرمايه داشتند، و آن دين فطرى شان بود كه هر دل سالم و ساده بدان ملهم است، ولى آن ها به خاط_ر كفرى كه ب_ه خ__دا و آيات او ورزيدن__د، از اين سرماي__ه اص__ل كاستند!

قرآن، شفا و رحمت براى مؤمنين (293)

(295)

- «بَ___لْ هُ_____وَ قُ___رْآنٌ مَجي____دٌ ف___ى لَ___وْحٍ مَحْفُ_____وظٍ!»

اگر لوح محفوظ را ام الكتاب ناميده بدين جهت بوده كه لوح محفوظ ريشه تمامى كت__ب آسمانى است، و هر كتاب__ى آسمانى از آن نسخ__ه بردارى و استنس_اخ مى شود.

در آيه ديگر مى فرمايد :

- «ق__رآن مجي__د در حال__ى كه در ام الكت__اب و ن__زد م__ا بوده و همواره هست

(298) مشخصات قرآن

هر آين__ه بلند مرتبه و س_رش_ار از حكم__ت است!» (4 / زخرف)

بلند مرتبه بودن قرآن را با عبارت «لَعَلِىٌّ حَكيمٌ» ذكر كرده است، و نشان مى دهد: قرآن در آن حال كه در ام الكتاب بود قدر و منزلتى رفيع تر از آن داشت كه عقول بتوانند آن را درك كنند، و منظور از حكيم بودن قرآن اين است كه قرآن در ام الكتاب يك پارچه است، و مانند قرآن نازل، مفصل و جزء جزء و سوره سوره و آيه آيه و جمله جمله و كلمه كلمه نيست. اين معنا را از سوره هود آيه 2 نيز استفاده مى كنيم، آن جا كه فرمود:

- «كِتابٌ اُحْكِمَتْ ءَآيتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَّدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ!»

هم چنين اين دو صفت «على و حكيم» است كه باعث شده كه ام الكتاب فوق عقول بشرى باشد، چون عقل بشر در فكر كردنش تنها مى تواند چيزهائى را بفهمد كه در آغاز از قبيل مفاهيم و الفاظ بوده باشد، و از مقدماتى تصديقى تركيب شده باشد، كه هر

ام الكتاب و لوح محفوظ (299)

يك مترتب بر ديگرى است، مانند آيات و جملات قرآنى! اما آن چيزى كه ماوراء مفاهيم و الف_اظ است و قاب_ل تج_زى به اج_زاء و فص_ول نيست، عق_ل راهى به درك آن ن_دارد!(1)

قرآن كريم در

كتاب مكنون

«اِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَريمٌ فى كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ اِلاَّ الْمُطَهَّروُنَ!» (77 تا 79 / واقعه)

قرآن را خداى سبحان «كريم» خوانده است، بدون هيچ قيد و شرطى، و از اين امر برمى آيد كه قرآن به طور مطلق كريم و محترم است، هم نزد خدا كريم و عزيز است، و

1- ال_مي_زان ج : 38، ص : 247.

(300) مشخصات قرآن

هم بدين جهت كريم است كه صفاتى پسنديده دارد، و هم بدين جهت كه سود رسان براى خلق است، سودى كه هيچ چيز جاى آن را نمى گيرد، چون مشتمل بر اصول معارفى است كه سعادت دنيا و آخرت بشر را تضمين مى كند!

عبارت «فى كِتابٍ مَ_كْنُونٍ» ت_وصيف دوم قرآن است. مى فرمايد:

- ق__رآن محفوظ و مصون از هر دگرگونگ__ى و تبديل اس__ت، چون در كتابى است كه آن كت__اب اين ط_ور است، و آن كت_اب عب_ارت است از «لوح محفوظ»!

در سوره بروج آيه 22 مى فرمايد:

- «بلك__ه آن ق_رآن مجي_د اس__ت كه در ل__وح محف___وظ اس___ت!»

به دنبال توصيف قرآن به كريم بودن و مكنون بودن مى فرمايد:

- آن كتاب مكنون، كه قرآن در آن است، و يا قرآنى كه در آن كتاب است، از

قرآن كريم در كتاب مكنون (301)

دسترس اغيار و ناپاكان محفوظ است، و به جز پاك_ان كس_ى با آن مس_اس ندارد!

(302) مشخصات قرآن

آيه 4 سوره زخرف مى فرمايد:

- «ما آن را كتاب__ى خواندنى و عربى ك__ردم تا شايد تعق__ل كنيد، وگرن__ه قرآن در ام الكت__اب اس__ت كه ن__زد م__ا مقام__ى بلن__د و فرزان__ه دارد!»

هست، و وقتى رب ايشان باشد، بر ايشان است ك_ه به كتاب او ايم___ان آورند، و كلامش را بشنون__د، و بدون تكذيب تصديقش كنند! (1)

1- ال_مي____زان ج : 37، ص : 282.

پاكان مطهّر چه كسانى هستند؟ (305)

به خاطر اين كه تنها و تنها وحى است و نيز به خاطر اين كه عربى است، توانسته است اسرار آيات و حقايق معارف الهى را ضبط و حفظ كن__د، و به عبارت ديگر، در حفظ و ضبط آيات الهى دو چيز دخالت دارد:

1 _ اين كه، وحى از مقوله لفظ است، و اگر معانى الفاظ وحى مى شد و الفاظ حاكى از آن معانى الفاظ رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى بود، مانند احاديث قدسى مثلاً، آن اسرار محفوظ نمى ماند.

2 _ اين كه، اگر قرآن عربى نازل نمى شد، و يا اگر مى شد و رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به لغت ديگرى ترجمه مى كرد، پاره اى از آن اسرار بر عقول مردم مخفى مى ماند، و دست تعقل و فهم بشر به آن ها نمى رسيد.

اين معنا بر صاحبان نظر پوشيده نيست كه خداوند متعال در اين آيات چه اندازه نسبت به الفاظ آن عنايت به خرج داده و آن را به دو دسته «محكمات» و «متشابهات»

(308) مشخصات قرآن

تقسي__م نم__وده، محكم__ات آن را «اُمُّ الْكِت__اب» خوان__ده، كه برگش__ت متشابه__ات ه_م ب_ه آن ه____اس___ت.(1)

كه شنونده عارف به اسلوب كلام بتواند معانى آن را بفهمد، و مقاصدش را تعقل كند. هم چن__ان ك__ه در س_وره ه_ود ف___رم_وده:

- «كتابى است كه آياتش نخست محكم بوده، و سپس از ناحيه خداى حكيم و خبير تفصيل داده شده است!» (1/هود)

آن جا مى فرماي__د: اين كتابى است كه آياتش مفصل شده براى مردمى كه معانى آن

(310) مشخصات قرآن

را مى دانن__د، چون زبانش__ان هم__ان زبانى است كه ق__رآن با آن نازل ش__ده است، يعنى زبانشان عربى است. لازمه اين معن__ا آن است كه عربى ن__ازل شدن قرآن براى آن باشد كه نژاد ع__رب مورد اعتنا بوده اس_ت، هم چنان كه در جاى ديگر سوره فرموده:

- «اگ__ر آن را قرآن غير عرب__ى قرار مى داديم، عرب مى گفت: چرا آياتش روشن و شكفت_ه نيست؟ اين عجم_ى اس__ت ي__ا عرب_ى؟» (44 / فصلت) در س_وره شع_را ف_رموده:

- «اگر قرآن را بر بعضى نژادهاى غير عرب نازل مى كرديم، و آن غير عرب آن را بر عرب مى خ_وان_د، ه_رگ_ز ب_دان ايم_ان نم_ى آوردن_د!» (198 و 199 / شعراء)

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه اين معنا با عموم دعوت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله مناف__ات پيدا نمى كند؟ جواب منف__ى است، زيرا دعوت آن جناب هر چند جهانى بود ولكن مرحله به مرحله صورت مى گرفت! اولين دعوت__ى كه در اسلام صورت گرفت،

قرآن عربى، و جهانى (311)

دع__وت مردم ب__ود به مراس_م ح__ج، كه با انك__ار شديد مشركي__ن مواج__ه شد.

از آن به بعد، پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مدتى به طور سرى و پنهانى دعوت ك_رد، و در مرحل_ه سوم فرم_ان ياف_ت عشي_ره و ن_زديك_ان خ_ود را دع_وت كن_د.

در مرحله چهارم، مأمور شد همه قومش را دعوت كند، هم چنان كه مى فرمايد:

-

«ح__ال ديگر به آن چه مأم__ور شده اى قي__ام ك__ن! و از مشركي_ن روى برتاب!» (94/حجر)

در مرحله پنج__م مأمور ش__د به دع_وت عم__وم مردم، و فرم_ان چني_ن است:

- «بگو ه__ان اى مردم! به درستى كه من فرست__اده خدا به سوى همگى شما هستم!» (158/اعراف)

علاوه بر اين كه اين معنا از مسلمات تاريخ است، كه يكى از گروندگان به آن

(312) مشخصات قرآن

حضرت، سلمان فارسى است كه ايرانى بود، يكى ديگر بلال حبشى بود، كه از اهل حبشه بوده است، و آن ديگرى صهيب بوده كه اهل روم آن زمان بوده است.

اين نيزمسلم است كه آن جناب يهوديان را نيز دعوت مى كرده و وقايعى كه بين آن جناب و يهوديان اتفاق افتاده، معروف است.

و نيز اين حقيقت مسلم است كه آن جناب به پادشاهان ايران و مصر و حبشه و روم، نامه نوشته و همه را به دين اسلام دعوت كرده است. همه اين شواهد دلالت مى كن_د بر اين كه دع_وت آن جن__اب جهان_ى و عمومى بوده است! (1)

پس كلمه اعجمى صفت چنين شخصى است، نه صفت كلام) خداوند متعال در جواب آن__ان مى فرمايد:

(314) مشخصات قرآن

- «بگو! اين قرآن براى كسانى است كه ايمان بياورند، چه عرب باشند و چه غير عرب، قرآن براى آنان هدايت و شفاست!» (44 / فصلت)

اي_ن آي_ات اي_ن نكت_ه را بي_ان م_ى كنن_د ك_ه:

اثر و خاصيت قرآن داير مدار واژه عربى آن نيست، بلكه اين مردم هستند كه در مقابل آن، دو جورند: طايفه اى با ايمان، و طايفه اى ديگر بى ايمان! و گرنه قرآن هدايت و شفاست! براى كسى كه داراى ايمان باشد، او را به سوى حق هدايت مى كند، و بيمارى درونى شك و اضطراب او را بهبود مى بخشد، و در عين حال براى كسانى كه ايمان نمى آورند - همان هائى كه در گوش خود پنبه چپانده اند - ضلالت و كورى است، و باعث آن اس_ت كه حق و راه رشاد را تشخيص ندهند.(1)

1- ال_مي_______زان ج : 34، ص : 320.

عدم تأثير زبان در هدايت و شفا بودن قرآن (315)

و هيچ اختيارى از خود ندارد؛ همه به منظور زمينه چينى براى مطالبى است كه بعدا از مشركين حكايت مى كند، كه به قرآن طعنه زدند كه اين افترا بر خداست، و محمد صلى الله عليه و آله آن را از پيش خود تراشيده است، و قومى ديگر او را كمك كرده اند، و اين كه پيغمبر طعام مى خورد، و در بازارها راه مى رود، و طعنه ه_اى ديگرى كه زدن_د و پاسخ_ى كه از طعنه ه__اى ايش__ان داده اس__ت.

پس حاصل كلام اين شد كه قرآن كتابى است كه با حجت هاى باهره خود بين حق و باطل جدائى مى اندازد، پس خودش جز حق نمى تواند باشد، چون باطل ممكن نيست ميان حق و باطل فارق باشد، و اگر خود را به صورت حق جلوه مى دهد، ب__راى ف__ري_ب دادن م_ردم اس_ت.

و آن كسى كه اين كتاب را آورده، عبدى است مطيع خدا، كه عالميان را با آن

قرآن، فرقان بين حق و باطل (317)

انذار نموده و به سوى حق دعوت مى كند، پس او نيز جز بر حق نمى باشد، و اگر بر باطل بود به سوى حق دعوت نمى كرد، بلكه از حق گمراه مى ساخت، علاوه بر اين كه خداى سبحان در كلام معجز خود به صدق رسالت او شهادت داده و كتاب او را نازل از ناحيه خود خوانده است!(1)

آن چه را قرآن ثابت مى كند حق محض است، كه شكى در آن راه ندارد، و چون حق است هيچ باطلى نمى تواند آن را باطل سازد، و هر باطلى در صدد ابطال آن برآيد، بدون ترديد خودش باطل است، پس خبرى هم كه از قيامت و بازگشت داده، حق است، و در آن شكى نيست!

در رواي_ات اس_لامى، در مجم_ع البي_ان در ذيل اين آيه آمده كه:

- قرآن بين حق و باطل از راه روشنگرى هر يك جدايى مى اندازد.

(اين معنا از امام صادق عليه السلام نقل شده است).

قرآن، قول الفصل (319)

در در منثور است كه صاحب كتاب مصاحف از حارث اعور روايت كرده كه گفت: داخل مسجد شدم و ديدم كه مردم دچار ورطه بگومگوها شده اند، و نزد على عليه السلام شدم و ج_ريان را ب_از گفتم، از در تعجب پرسيد:

- راستى آن چه نبايد مى كردند، كردند!؟ آن گاه فرمود: من از رسول اللّه صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: - به زودى فتنه اى به پا مى شود! عرض_ه داشتم:

- چ_اره خلاص_ى از آن چ_ي_ست، ي_ا رس_ول اللّه؟ ف_رمود:

- تمسك به كتاب خدا، كه در آن خبر امت هاى قبل از شما، و مردم بعد از شما، و حكم در مابين شماست! كتاب خدا كه جداسازنده حق از باطل است، همه اش حق است، و جدى، نه شوخى! هر جبارى كه كتاب خدا را پشت سر اندازد، خدا كمرش را مى شكند! و هر كس به پيروى هواى نفسش به دنبال غير قرآن رود، خدا گمراهش مى سازد! كتاب

(320) مشخصات قرآن

خدا حبل المتين خدا، و ذكر حكيم، و صراط مستقيم است! كتاب خدا بازيچه هواها نمى شود! و دانشمندان از معارفش سير نمى شوند، و گرونده به آن از هر

زبانى كه باشد، درباره آن دچار اشتباه نمى شود، و از اين كه دشمنان آن را رد كنند، كهنه نمى شود، و عجايبش تمام شدنى نيست! قرآن همان كتابى است كه وقتى جن آن را شنيد، چاره اى جز اين نديد كه بگويد:

- ما شنيديم قرآن شگفتى را كه به راه رشد هدايت مى كند!

هر كس به حكم قرآن سخن گويد، راست گفته است، و هر كس به حكم آن حكم كند، عدالت ورزيده است! و هر كس به دستوراتش عمل كند، پاداش داده مى شود، و هر كس به سوى قرآنش بخوانند، به صراط مستقيمش هدايت كرده اند! (1)

1- ال_مي____________زان ج : 40، ص : 176.

قرآن، قول الفصل (321)

يا در پاره اى از احكام و معارفش مداهنه و يا مسامحه كند؛ چون او رسولى بيش نيست، و تنها مأمورى است كه بشر را بشارت و انذار دهد!

پس، همه اين ها براى اين است كه قرآن حق است، و از مصدر حق صادر گشته است!(1)

1- ال_مي_______زان ج : 26، ص : 14.

حق همراه قرآن (323)

جناب از دنيا رفت بيشتر معموره زمين به دست مسلمانان فتح گرديد، و خداى سبحان آيات خود را در آفاق و نواحى زمين به مشركين نشان داد، و هم آيات خود را در نفس مشركي__ن نشان داد، و همه آنان را در بدر به هلاكت رسانيد!

البته اين ح__وادث از اين جهت كه ح__وادث تاريخى بودن__د، آيت خدا بر حقانيت ق__رآن نبودن__د، بلكه از اين جه__ت آيت بودند كه قبل از اين كه واق__ع شوند، قرآن كريم از وق_وع آن ها خبر داده بود، و درست همان ط__ور كه قرآن خب__ر داده بود، واقع شد!(1)

باطل شود، و يا همه اش، به طورى كه بعضى از حقايق و معارف حقه آن غير حقه شود، و يا بعضى از احكام و شرايع آن، و توابع آن احكام از معارف اخلاقى و تو يا همه اين نامبرده ها، لغو گردد، به طورى كه ديگر قابل عمل نشود!! البته چنين چيزى محال است بشود، و آيات و سوره هاى قرآن معارف اعتقادى و اخلاق__ى و عملى آن تا قيام__ت به اعتبار خ_ود باقى مى ماند!

دليل اين كه از هيچ جهتى باطل به قرآن راه ندارد، و قرآن عزيز است، اين است كه از ناحيه حكيمى محكم كار نازل شده است، حكيمى كه سستى در عمل او راه ن_دارد،

باطل در قرآن راه ندارد! (329)

حكيمى كه ستوده على الاطلاق است - تَنْزيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ!

- «اين سخنان وهن آورى كه به تو مى گويند، همان سخنانى است كه به رسولان قبل از تو نيز مى گفتند. پروردگار تو داراى آمرزش، و هم داراى عقابى است دردناك!» (43 / فصلت)

منظور از گويندگان همان كفارى هستند كه آن جناب را ساحر يا مجنون يا شاعر لغوگ__وى خواندن__د، و يا گفتن__د كه همه حرف هايش بهان__ه اين است ك__ه بر ما آقايى و سرورى كند، و گويندگان__ى كه اين حرف ها را به انبياء گذشته گفتند، همان امت هاى آن انبي_اء ب_ودن__د. (1)

1- المي_زان ج : 34، ص : 317.

(330) مشخصات قرآن

بندگانش، در زندگى دنيا و آخرت ايشان قيم است، و از عهده اين كار به خوبى بر مى آيد، پس همه حمدها كه در ترتب خيرات و بركات آن از روز نزولش تا روز قيامت

قرآن بدون انحراف (331)

هست، هم_ه ب_راى خداست!

پس سزاوار نيست كه هيچ دانشمند اهل بحثى ترديد كند در اين كه آن چه از صلاح و سداد در جوامع بشرى به چشم مى خورد، همه از بركات انبيا گرامى است كه در ميان بشر منتشر كرده اند، و بذرى است كه آنان با دعوت خود به سوى حق و حسن خلق و عم_ل ص_الح افشانده اند!

قرآن كريم از چهارده قرنى كه از نزولش مى گذرد، تمدنى به بشر داده، و ارتقايى به او بخشيده، و علم نافع و عمل صالحى در بشر به وجود آورده است، كه مخصوص خود آن است، و به همين جهت دعوت نبوى منت هايى بر بشر دارد، كه با توجه به آن ها آيه: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى اَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْكِتابَ...!» معنا مى دهد، و شايسته است كه گفته شود: «همه حمدها براى خداس__ت!»

(332) مشخصات قرآن

_ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجا قَيِّما...!

- خداوند متعال در مقام ستايش خوي__ش است از اين كه كتابى نازل كرده كه به صف__ت عدم اعوجاج متص_ف است، و از اين كه بر تأمين مصالح مجتمع بشرى قيم است.

(ب__ه ه__ر دو صف___ت در اي__ن آي__ه ب_ه ط_ور مس_اوى ب_ذل عن_اي__ت ش_ده اس_ت!)

قرآن كريم در تمامى احوال و از همه جهات مستقيم و بدون اعوجاج است، نه از يك جهت و دو جهت، بلكه لفظش فصيح، معنايش بليغ، هدايتش مصيب، در حجت ها و براهين خود قاطع، در امر و نهى خود خيرخواه، در قصص و

اخبارش صادق و بدون اغراق، و در قضاوت هايش فاصل ميان حق و باطل است! هم چنين از دستبرد شياطين محفوظ، و از اختلاف در مضامين دور است! نه در عصر نزول خود دستخوش باطل شده، و نه بعد از آن عصر و زمان!

قرآن بدون انحراف (333)

توصي__ف كتاب به وصف «قيمومت» به خاطر دين قيمى است كه در بر دارد، دينى ك_ه قائ__م به مصال__ح عال_م بش__رى است، چه مصال__ح دنيوى و چه اخ__روى آنان! (1)

از حال و وضع رسول خدا صلى الله عليه و آله مشهود بود، و همه مى ديدند كه در هنگام گرفتن آن دچار برحاء - حالتى شبيه بيهوشى - مى گشت.

و اما از حيث تحقق بخشيدن به حقايق معارفش، و ساده تر بگوييم، توحيد و معارف اعتقادى و اخلاقى اش را در خود پياده كردن، آن قدر سنگين است كه در بيان سنگينى اش كافى است كه آيات زير را بخوانيم:

«لَ__وْ اَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعا مُتَصَدِّعا مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ!»(22 / حشر)

«وَ لَوْ اَنَّ قُرْءانا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ اَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الاَْرْضُ اَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتى...!»(21 / رعد)

كه در آيه اولى مى فرمايد: كوه تحمل آن را ندارد كه قرآن بر آن نازل شود، و اگر

(336) مشخصات قرآن

مى ش_د ك_وه خاش_ع، و از ت_رس خ_دا پ_اره پاره مى شد!

و در آيه دومى از اين معنا خبر داده كه با اين قرآن كوه ها را مى توان به حركت در آورد، و زمين را پاره پاره كرد، و با مردگان سخن گفت!

قرآن كريم نه تنها به آن دو اعتبار سنگين است بلكه به اعتبار پياده كردنش در جامعه و دعوت مردم به اين كه مراسم دين حنيف را بپا دارند، و خلاصه برترى دادن اين دين حنيف بر ساير اديان نيز، سنگين است، و شايد سنگينى اش مصايب و ناملايماتى اس__ت كه رسول الله صلى الله عليه و آله در راه خدا تحمل كرد، و آزارهايى است كه براى خدا كشيد، كه آي__ات قرآن هم پاره اى از ان__واع ايذاها و استهزاه__ا و خطاكارى هاي__ى كه آن جن__اب از مشركي__ن و كفار و منافقي__ن و بيم__اردلان ديد، حكاي__ت كرده اس_ت.

و وقتى يكى از جهات سنگينى قرآن سنگينى معارف آن و نيز پذيرفتن شرايع

و

قرآن، قولى سنگين (337)

احكام آن است، قهرا بر امت هم ثقيل خواهد بود، همان طور كه بر رس_ول اللّ_ه صلى الله عليه و آله سنگي_ن ب_ود.

پس معنى آيه اين است كه ما به زودى به تو وحى مى كنيم قولى را كه هم بر خودت سنگين است، و هم بر امتت، اما سنگينى آن بر خود تو از جهت صعوبت تحقق به حقايق آن، و از جهت مصايبى است كه در طريق ابلاغ آن خواهى ديد، و سلب راحت و فراغتى است كه از تو خواهد شد، و از جهت مجاهدت نفس و انقطاع به سوى خدا، و زحماتى است كه لازمه گرفتن وحى است. و اما سنگينى آن بر امت از اين جهت است كه آن ها هم در پ__اره اى از جهات نامبرده با تو شريكن__د، از آن جمله تحقق دادن به حقايق قرآن است در نفس، و نيز پيروى كردن اوامر و نواح__ى خداست، و نيز رعايت حدود آن اس_ت، كه هر طايفه از طوايف امت به قدر وسع و طاقتش بايد اين رنج ها را تحمل كند! (1)

(338) مشخصات قرآن

اسلام را از گفت_ن شعر منزه داشته است!

با اين جمل__ه مى خواهد اين احتمال را برطرف كند كه ممكن است كسى خيال كند ع__دم آم__وزش شع__ر نقص__ى اس_ت براى كم__ال رسول اللّ__ه صلى الله عليه و آله ، ل__ذا مى فرماي__د:

- خيال نكنيد اين كه ما به وى شعر نياموخته ايم نقصى براى اوست، بلكه نداشتن سررشته از شعر براى او كمال، و مايه بلندى درجه، و نزاهت ساحت اوست، نزاهت از ننگى كه متخصصين اين فن دارند، و با لفظ بازى خود معانى را آرايش مى دهند، و با تخيلات شعرى معانى را مشاطه گرى مى كند، آن هم تخيلات كاذب، كه هرچه دروغش دقيق تر باشد، شعرش مليح تر و دلپسندتر مى شود! و نيز كلام

(340) مشخصات قرآن

خود را بر طبق آهنگ هاى م_وسي_ق_ى در م_ى آورن_د ت_ا در گ_وش ش_ن_ون_ده خ_وش_ت_ر آي__د!؟

چنين كارهايى شايسته مقام رسول الله صلى الله عليه و آله نيست! و چگونه مى تواند شايسته او باشد، با اين كه او فرستاده اى از سوى خداست، و آيت رسالت و متن دعوتش قرآن است، كه كلامى است در بيان خود معجزه، و نيز ذكراست و قرآن مبين؟ قرآن شعرنيست! قرآن چيزى نيست به جز ذكر، و خواندنى آشكار!

و معناى ذكر و خواندنى بودن قرآن اين است كه قرآن ذكرى خواندنى است از طرف خ_دا، كه هم ذكر بودنش روشن است، و هم خواندنى بودنش، و هم از ناحيه خدا بودنش!

- اِنْ هُ__وَ اِلاّ ذِكْ_رٌ وَ قُرْآنٌ مُبينٌ!

- ما به رسول خود شعر نياموختيم، براى اين كه مردم را با قرآن - كه منزه از

قرآن شعر نيست! (341)

خيالبافى هاى شعرى است - انذار كند، البته از مردم آن عده اى را انذار كند كه زنده بوده باشن__د!

اي__ن آيه، ارس_ال رس_ول و ان__زال ق_رآن به رس__ول را از دو چي_ز

عب_ارت دانسته:

1 _ انذار كسى كه زنده باشد، يعنى حق را تعقل كند، و براى ش__ن_ي_دن_ش گوش فرا دهد.

2 _ حق_ان_ي_ت ق_ول و واج_ب ش_دن آن ب_ر كف_ار!

در تفسير قمى آمده است كه... در اين مسئله هيچ حرفى نيست كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در تمامى طول عمر شريفش حتى يك بار هم شعر نگفت! (1)

1- الميزان ج : 34، ص : 173.

(342) مشخصات قرآن

/ هود)

(346) مشخصات قرآن

آيه مورد بحث مى تواند اعجاز بودن قرآن را از لحاظ آورنده آن در نظر داشته باشد. يعنى تعجيز به خود قرآن نيست، بلكه به قرآن است از حيث اين كه مردى بى سواد و درس نخوانده آن را آورده است، كسى كه آن را آورده تعليم نديده، و اين معارف عال__ى و گرانبها و بيانات بدي__ع و بى سابق__ه و متقن را از اح__دى از مردم نگرفته است:

- «بگ_و اگ_ر خدا مى خواست، نه م_ن آن را بر شما مى خواندم، و نه از آن اطلاعى داشتم، خود شما شاهديد كه مدتها از عمرم قبل از اين قرآن در بين شما زيستم، درحالى كه خبرى از آن_م نبود، ب_از هم تعق_ل نمى كنيد!؟» (16 / يونس)

اين نكته را هم بايد دانست كه اين آيه و نظاير آن دلالت دارند بر اين كه قرآن كريم همه اش معجزه است، حتى كوچك ترين سوره اش، مانند: كوثر، و يا سوره عصر!

آيات مشتمل بر اين تحدى ها از نظر عموم و خصوص متفاوتند. بعضى جا درباره

تأئيد خدا بر معجزه بودن قرآن (347)

يك سوره تحدى كرده، بعضى بر ده سوره، بعضى بر عموم قرآن، بعضى بر خصوص بلاغت آن، و بعضى بر همه جهات آن!

يكى از آيات__ى كه بر عموم قرآن تح__دى كرده، آي__ه اى است كه مى فرماي__د:

- «بگو! اگر انس و جن دست به دست هم دهند، كه مثل اين قرآن را بي_اورن_د، نمى توانند...!» (88/اسرى) (1)

قرآن را بياورند، نم_ى ت_وانن_د! هر چن_د ك_ه م_ددك_ار هم باشن_د!» (88 / اس_رى)

آيه فوق مى فهمان__د كه قرآن از هر جهتى كه ممكن است مورد برترى قرار گيرد، برت__ر اس__ت، ن__ه ي_ك جه__ت و دو جه__ت!

قرآن كريم، معجزه است در بلاغت، براى بليغ ترين بلغاء؛ آيتى است فصيح، براى فصيح ترين فصحاء، خارق العاده است در حكمتش، براى حكماء؛ سرشارترين گنجينه علمى است معجزآسا، براى علما؛ اجتماعى ترين قانونى است معجزآسا، براى قانونگذاران؛ سياستى است بديع و بى سابقه، براى سياستمداران؛ حكومتى است معجزه، براى حكام!

و خلاصه معجزه اى است براى عالميان! در حقايقى كه راهى به كشف آن ندارند،

قرآن از چه لحاظ معجزه است؟ (349)

مانند امور غيبى، اختلاف در حكم، و علم و بيان!!!

قرآن كريم دعوى اعجاز از هر جهت براى خود مى كند، آن هم اعجاز براى تمامى افراد جن و انس، چه عامى و چه خواص، چه عالم و چه جاهل، چه مرد و چه زن، چه فاضل متبحر و چه غير فاضل، به شرطى كه اين قدر شعور داشته باشد كه حرف حساب سرش بشود!

در آيه فوق به روشنى و صراحت تحدى شده است، و ظهور در اين دارد كه به تمامى خصوصيات قرآن و صفات كمالى كه از نظر لفظ و معنا دارد، تحدى شده است، نه تنها به فصاحت و بلاغت لفظ آن، زيرا اگر منظور معجزه بودن لفظ آن بود، ديگر معنى نداشت كه همه جن و انس را دخالت دهد، بلكه بايد مى فرمود كه اگر همه ع_رب جم_ع شوند، نمى توانند مثل آن را بياورند!

(350) مشخصات قرآن

علاوه بر اين كه ظاهر آيه مى رساند كه تحدى مزبور مدت معينى ندارد، به شهادت اين كه مى بينيم در اين

عصر هم كه اثرى از فصحا و بلغاى آن روز عرب نمانده، قرآن بر اعج_از باقى مان_ده، و به بان_گ بلن_د تح_دى مى كن_د!

در ادامه آيه، خ_داى تعالى چ_نين سوگند مى خ_ورد:

- «سوگند مى خوردم كه ما در اين قرآن براى مردم مكرر مثل ها آورديم، كه حق را برايشان روشن مى كرد، و ايشان را به ايمان به ما و شكر نعمت هاى ما دعوت مى نم__ود، و لك__ن بيشتر م__ردم جز راه كف_ران نپيمودند، و شكر ما را نگزاردند!»

(89 / اسراء) (1)

1- ال_مي___زان ج : 1، ص : 113.

قرآن از چه لحاظ معجزه است؟ (351)

(89 / نح__ل)

- «وَ لا رَطْ_بٍ وَ لا ي_ابِسٍ اِلاّ فى كِتبٍ مُبينٍ!»

- هيچ تر و خشكى نيست مگر آن كه در كتابى بيانگر، ضبط است! (59 / انعام)

علم و معرفت، دليل اعجاز قرآن (353)

متن تعليمات عاليه اسلام و كليات قرآن كريم و جزئيات آن در آيه هائى مثل: «به هر چه رسول امر كرد، انجام دهيد، و از هر چه نهى كرد، اجتناب كنيد!» (7 / حشر) و مثل: «تا در مي_ان مردم به آن چه خدا نش_انت داده، حكم كن_ى!» (105 / نساء) و آياتى ديگر كه امور را به پيامبر اسلام حوالت داده، و آن جناب بيان كرده، همه نشان مى دهند كه اسلام از معارف الهى فلسفى، اخلاق فاضله، قوانين دينى و فرعى - از عبادات، معاملات، سياسات اجتماعى، و هر چيز ديگرى كه انسان ها در مرحله عمل بدان نياز دارند. نه تنها متعرض كليات و مهمات مسائل است، بلكه جزئى ترين مسائل را نيز متعرض است!

تمامى معارفش بر اساس فطرت، و اصل توحيد بنا شده، به طورى كه تفاصيل و جزئيات احكامش، بعد از تحليل، به توحيد برمى گردد، و اصل توحيدش بعد از تجزيه به همان تفاصيل بازگشت مى كند.

(354) مشخصات قرآن

قرآن كريم، بقاء همه معارفش را تضمين كرده است، و آن را صالح براى تمامى نسل هاى بشر دانسته، و فرموده است كه اين كتاب با مرور ايام و كرور ليالى كهن_ه نمى ش_ود، كتابى است كه تا آخ_رين روز روزگ_ار ناسخى هيچ حكمى از احكام آن را نس_خ نمى كن_د، و ق_انون تح_ول و تك_امل آن را ك_هنه نم_ى س_ازد!

- «لا يَأْتي__هِ الْباطِلُ مِنْ بَيْ__نِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِ__ه تَنْزيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ.»(41 و 42 / فصلت)

-

«اِنّا نَحْنُ نَ_زَّلْنَا الذِّكْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ!» (9 / حجر) (1)

1- ال_مي__________زان ج 1، ص: 113.

علم و معرفت، دليل اعجاز قرآن (355)

پرورانيد، نه فاضلى دانا چنين هوسى كرد، نه خردمندى در ياراى خود ديد، و نه زيرك هوشيارى اجازه

زندگى پيامبر، دليل اعجاز قرآن (357)

چنين كارى به خود داد! (1)

را نصيب تو كرد، به زودى تو را بدانجا كه ازآن جا جلاء وطن كردى،برمى گرداند!»(85/قصص)

(360) مشخصات قرآن

- «لَتَدْخُلُ_نَّ الْمَسْجِ_دَ الْحَ_رامَ... به زودى داخل مسجد الحرام مى شويد، انشاءاللّه در امن و امان، در حالى كه سرها تراشيده باشيد، و تقصير كرده باشيد، و هيچ خوف و ترسى نداشته باشيد!» (27 / فت_ح)

- «سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ... به زودى آن ها كه از شركت در جهاد تخلف كردند، وقتى براى گرفتن غنيمت روانه مى شويد، التماس خواهند كرد كه اجازه دهيد ما هم بيائيم!» (15 / فتح)

-«اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ... به درستى كه ما خودمان ذكر را نازل كرده ايم و خودمان ني_ز به ط_ور مسل_م آن را حفظ خواهيم كرد.» (9 / حجر)

- «وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ... و خداتو را از شر مردم حفظ مى كند!» (67/مائده)

و آي__ات بسي__ارى ديگ__ر ك__ه مؤمني__ن را وعده ه__ا داده و هم__ان ط__ور ك__ه

ساير دلايل اعجاز قرآن (361)

وع__ده داده ب__ود، تحق_ق يافت!

از اين ب_اب است آيات ديگ__رى كه درب__اره امور غيب__ى است، نظي__ر آي__ات زي__ر:

- «وَ حَرامٌ عَلى قَرْيَةٍ اَهْلَكْناها اَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ حَتّى... ممكن نيست مردم آن شهرى كه ما نابودشان كرديم، و مقدر نموديم كه ديگر باز نگردند، اين كه باز گردند، مگر وقتى كه راه يأجوج و مأجوج باز شود، در حالى كه از هر پشته اى سرازير شوند، و وعده حق ن_زديك شود، كه در آن هنگ_ام دي_ده آن_ان كه كاف_ر شدند، از ش_دت تحي_ر باز مى ماند و مى گويند: - واى بر ما كه از اين آينده خود در غفل__ت بوديم، بلكه حقيق__ت مطلب آن است كه ما ستمگر بوديم!» (97 / انبياء»

- «وَعَدَاللّهُ الَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ و... خدا كسانى از شما را كه ايمان

آوردند و عمل صالح كردند، وعده داده كه به زودى ايشان را جانشين در زمين كند!» (55 / نور)

(362) مشخصات قرآن

- «قُ__لْ هُوَ الْقادِرُ عَلىآ اَنْ يَّبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذابا مِنْ فَوْقِكُمْ... بگو خدا قادر است ب_ر اين ك__ه ع_ذابى از ب_الاى س__رت__ان ب__ر شم__ا مسل__ط كن__د!» (65 / انع__ام)

و احكام دينى، آن هم درباره تمامى حوائج زندگى

(366) مشخصات قرآن

نازل شده است، ولى با اين حال در چنين كتابى كوچك ترين اختلافى در نظم متشابه و يكسانش ديده نمى شود - كتابا متشابها مثانى!

را بياوريد! و هر كسى را هم كه مى توانيد به كمك دعوت كنيد!

- لكن اين ها بهانه است! حقيقت مطلب اين است كه چيزى را كه احاطه علمى بدان ندارند، و هنوز به تأويلش دست نيافته اند، تكذيب مى كنند.» (39 / يونس)

ساير دلايل اعجاز قرآن (369)

اين دو آيه مكى هستند، و به ترتيب در سوره هود و سوره يونس آيه هاى 14 و 39 مى باشن__د. در اين دو آيه به نظ__م و بلاغت قرآن تح__دى شده است. چ_ون تنه_ا بهره اى كه عرب آن روز از علم و فرهنگ داشتند، و حقا هم متخصص در آن بودند، همي_ن مسئله سخندانى و بلاغت بود.

از طول مدت اين تحدى، در عصر نزولش كه بگذريم، در مدت چهارده قرن هم كه از عمر نزول قرآن گذشته، كسى نتوانسته كتابى نظير آن را بياورد، و حداقل كسى اين معنا را درخور قدرت خود نديده است!

اگ__ر هم كسى در اين صدد برآم__ده، خود را رس__وا و مفتضح تاري_خ ساخته است!

آن چه باعث شده، آوردن مثل قرآن را بر بشر، فرد فرد بشر، و يا دسته جمعى آن، محال سازد، و قدرتش را بر اين كار نارسا گرداند، اين بوده كه - قرآن مشتمل بر تأويلى

(370) مشخصات قرآن

است، كه چون بشر احاطه به آن نداشته، آن را تكذيب كرده، و از آوردن نظيرش نيز عاجز مانده است. براى اين كه اگر كسى چيزى را درك نكند، نمى تواند مثل آن را بياورد. چون جز خدا كسى علمى بدان ندارد، لاجرم احدى نم_ى تواند ب_ه مع_ارضه خدا برخيزد!

در آيه 82 سوره نساء مى فرمايد:

- «اگ__ر قرآن از طرف غي__ر خ__دا بود، اخت_لاف زي_ادى در آن پي__دا مى كرديد!»

يعن__ى تنها چيزى كه بشر

را عاجز از آوردن مثل قرآن كرده، اين است كه خود ق_رآن، يعن__ى الفاظ و معان__ى آن، اين خصوصيت را دارد كه اختلاف__ى در آن نيس__ت .

اگر در عالم به كلامى بر بخوريم كه كلامى جدى و جدا سازنده حق و باطل باشد، در عين حال اختلافى در آن نباشد، بايد يقين كنيم كه اين كلام آدمى نيست!

- «وَالسَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ، وَالاَْرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ، اِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ، وَ ما هُوَ

ساير دلايل اعجاز قرآن (371)

بِالْهَزْلِ...!»

- سوگند به آسمان، كه دائم در برگشت به نقطه اى است كه از آن حركت كرده،

- سوگند به زمين، كه در هر به_اران براى ب_رون كردن گي_اهان شكافته مى شود،

- ك_ه اي_ن ق__رآن، ج_دا سازن__ده مي__ان ح_ق و باط_ل است!

- ك_ه اي_ن ق__رآن س_خ__ن ب__اط___ل و ه___زل نيس___ت...!» (11 تا 14 / طارق)

- «... بلكه، اين قرآنى است با مجدوعظمت، در لوحى محفوظ...!»(21تا22/بروج)

- «... و آن در ام الكتاب بود،كه در نزد ما بلند مرتبه و فرزانه است!» (4 / زخرف)

- «... اين كتاب خواندنى هائى است بزرگوار و محترم، و اين خواندنى و ديدنى در كتابى ناديدنى قراردارد، كه جز پاكان احدى با آن ارتباط ندارد!»(77تا79/واقعه)

آيات فوق و آياتى ديگر نظير آن ها، همه حكايت از اين دارند كه قرآن كريم در معانى

(372) مشخصات قرآن

و معارفش، همه متكى بر حقايق ثابت و لايتغير است، نه خودش در معرض دگرگونگى اس_ت، و ن_ه حقاي_ق آن!

اين از عجايب قرآن كريم است، كه يك آيه از آيات آن ممكن نيست بدون دلالت و بى نتيجه باشد. و وقتى يكى از آيات آن با يكى ديگر، مناسب با آن، ضميمه مى شود، ممكن نيست كه از ضميمه شدن آن دو نكته بكرى از حقايق دست نيايد و هم چنين وقتى آن دو آيه را با سومى ضميمه كنيم،

مشاهده مى كنيم كه سومى شاهدصدق آن نكته مى شود!

- و اين خصوصيت تنها در قرآن كريم است!!(1)

1- الميزان ج : 1، ص : 122.

ساير دلايل اعجاز قرآن (373)

حدود ش_امات توسعه ي_افته بود.

در اي__ام ن__زول اين س__وره جنگ__ى بين اين امپراط__ورى و امپراط__ورى اي__ران در سرزمي__ن ش__ام و حج__از در گرفت__ه ب__ود و روم از اي__ران شكس_ت خ_ورده بود.

منظور از اين كه در آيه مى فرمايد: روزى كه روم غلبه مى كند مؤمنان به نصرت الهى - كه وعده ديگر اوست - خوشحال مى شوند، اين است كه با خود مى گويند خداى سبحان دو وعده داده بود، يكى پيشگوئى غلبه روم بود و دوم يارى شدن مؤمنان، اولى ص_ورت واق_عيت به خود گرفت، پس معلوم مى شود آن ديگرى هم عملى خواهد شد! (1)

(376) مشخصات قرآن

سركش، در راه خدا پيك__ار كنن__د، و از ملام__ت هيچ ملامتگرى نهراسند! اين فضل الهى است، كه خداوند به هر كه بخواهد مى دهد! و خ_داوند گشايش دهنده و داناست!»

آن خطاب هاى قرآنى، كه قرآن خيلى بدان ها اهميت داده، و در تأكيد و تشديد گفتار

(378) مشخصات قرآن

درباره آن ها مبالغه مى كند، طرز گفتار خود دلالت دارد كه عوامل و اسباب موجود دست به دست هم داده و مى خواهند مردم را به پرتگاه هاى سقوط و هلاكت كشانده، و به غضب الهى مبتلا سازند.

مث__لاً، خداوند تعال__ى درباره «رب__ا» و «دوستى خان__دان پيامبر» و «نهى از دوستى يه__ود و نص__ارى و كف_ار» چني_ن خط_اب ه_اى مهم_ى را بي_ان ف_رم_وده اس__ت.

مسلم است كه وقتى يك سخنگوى دانا در مورد چيز كوچكى فرمان مى دهد و درباره آن بى اندازه تأكيد مى كند و اصرار مى نمايد، نشان مى دهد كه عاقبت اين كار چيز ديگ__رى است مثلاً يك عالم الهى را كه در راه زهد و عبادت پافشارى و استقامت دارد از ارتكاب رسواترين فجايع در حضور مردم برحذر دارد، مى رساند كه مورد بى چيز نب__وده. بلكه عواملى مقدمات كار را ترتيب خواهد داد، و جريانى مهم و مهلكه اى

پيش بينى تحولات اجتماعى - سياسى مسلمين (379)

ب__زرگ در ك__ار اس__ت.

خطاب هائى از قرآن مجيد كه به اين روش بوده، حوادثى به دنبال داشته، كه آن چه را كه مورد اشاره، بلكه دلالت آن خطاب ها بوده، تصديق نموده است، گر چه شنوندگان هنگام نزول آن خطاب ه__ا هيچ گونه آگاهى و توجه_ى به آن اشارات و دلالت ها نداشتند.

قرآن شريف به محبت و دوستى خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داده و در آن مبالغه نموده و آن را مزد رسالت و راه به خداوندش دانسته است.

بعدها ملت

اسلام چنان ستم هائى به خاندان پيامبر نمودند كه اگر مأمور به ستم ب_ودند، بيشت_ر از آن نمى كردن_د!؟

قرآن مؤمنين را از اختلاف نهى و بى اندازه تشديد نمود... ولى چنان شد كه امت به قدرى متفرق شدند كه در اين باره از يهود و نصارى هم جلو افتادند. يهود 71 دسته

(380) مشخصات قرآن

بودند، نصارى 72 گروه، ولى مسلمانان 73 طايفه شدند!! و البته اين ها در مذاهب دينى و معارف علمى مذهبشان بود و گرنه در روش هاى اجتماعى و تأسيس حكومت ها كه اختلافشان اندازه نداشته و ندارد!؟

در ق__رآن از حكم، به غير آن چه خدا فرستاده، نهى شده، و از اختلافات طبقات__ى نه_ى ش_ده... از سركشى و پيروى هواى نفس و... نهى شده و در اين باره تشديد هم ش__ده است، ولى شد آن چ__ه شد!

جريان نهى از دوستى كفار و اهل كتاب هم نظير ساير نهى هاى اكيدى است كه در قرآن كريم وارد شده، و بلكه مى توان گفت كه هيچ نهيى در هيچ يك از موارد مسائل فرعى شرعى به اندازه نهى از دوست_ى با كفار و اه_ل كتاب تشدي_د و تأكيد نشده است.

در اين باره كار به جائى رسيد كه خدا دوستان اهل كتاب و كفار را از ايشان دانسته

پيش بينى تحولات اجتماعى - سياسى مسلمين (381)

است، و بى نهايت مسلمانان را بر حذر داشته است.

از آيات فوق به دست مى آيد كه به طور حتم و قطع آن چه در اين آيات نهى نموده - دوستى با كفار - واقع خواهد شد.

خداوند تعالى در سوره مائده مسلمانان را از ترس هائى كه از دشمنان داشتند، ايمنى بخشيد، ولى به جاى آن از خودش ترسانيد، كه مبادا نورش

را بگيرد و دي_نش را از آن_ان سل_ب نم_اي_د!

در آياتى ديگر خداوند تذكر مى دهد كه تغيير نعمت بدون استحقاق خود مردم نبوده و پيرو تغييرات خود مردم است.

وقتى اساس اين سيره منهدم شد، و امر به معروف و نهى از منكر و ساير مظاهر آن كه حافظ معناى آن سيره است، مختل شد، و شعائر عمومى اش سقوط كرد، سيره كفار

(382) مشخصات قرآن

به جايش مى نشيند، و دائما اركانش را مستحكم نموده، و اساسش را ثابت مى سازد، و اين همان حالى است كه اجتماع امروز مسلمانان دارد!!

شما اگر در سيره اسلامى همه جانبه اى كه كتاب و حديث تنظيم نموده، و ميان مسلمانان مقرر مى دارد، دقت نمائيد، و سپس به اين سيره فاسدى كه امروز بار مسلمانان شده، توجه كنيد، و آن گاه توجه خود را به اين آيه معطوف داريد - «به زودى خدا مردمى را مى آورد كه دوستشان دارد و ايشان هم او را دوست دارند...،» - خواهيد ديد، تمام رذايلى كه اجتماع ما مسلمانان را احاطه كرده، و امروزه در ما حكومت مى كند، همان چيزهائى است كه از كفار اقتباس كرده ايم و آن گاه در ما نمود كرده و توليد مثل نموده است، كاملاً نكته مقابل چيزهائى است كه خداوند سبحان در اين آيه در توصيف اين م_ردم، بيان فرموده است!

پيش بينى تحولات اجتماعى - سياسى مسلمين (383)

به اين معنى كه تمام رذايل عملى ما در اين جمله خلاصه مى شود:

- اجتماع امروز ما خدا را دوست ندارد، و خدا هم اين اجتماع را دوست ندارد، اينان ذليل كفارندو سركش بر مؤمنان! در راه خدا جهادنمى كنند و از هر سرزنشى جامى خورند و مى هراسند!

كه قرآن در پيشانى جمعيت فعلى مسلمين ديده است، و به مفهوم ديگر، اين همان خبر غيبى است كه داناى بدان خبر داده است، كه به زودى اجتماع اسلامى از دين خود مرتد مى شود، (نه ارتداد اصطلاحى،) بلكه ارتداد تنزيلى، كه اين آيات قرآنى بيان مى كند، و آنان را به منزله كفار مى داند:

(384) مشخصات قرآن

- «هركه از شما ايشان را دوست بدارد از آنان است، و خدا مردم ستمگر را هدايت نمى كند!» (51 / مائده)

آن گاه كه خداوند اجتماع اسلامى را چنين گرفتار وعده داده است، مردمى را خواهد آورد كه آنان را خدا دوست مى دارد، و آن ها هم خدا را دوست مى دارند. در مقابل مؤمنين خاضع و ذليلند، و در برابر كفار سركشند! در راه خدا جهاد مى كنند، و از س_رزنش م_لامتگر نم_ى ه_راسند!

اوصافى كه براى آن مردم شمرده شده، يك دسته صفات و خصوصياتى است كه اجتم__اع اسلامى امروز فاقد آن مى باش__د، و با دقت در آن ه__ا مى توان تفصيلاً رذايلى را كه آي_ه خب__ر از گ_رفت_ارى اجتم_اع مسلمان ه_ا ب_دان ه__ا مى ده__د، به دس__ت آورد.

(قابل ذكر است كه تاريخ نگارش اين تفسير درست روزهاى قبل از انقلاب

اخبار غيبى قرآن از تحولات اجتماعى (385)

جمهورى اسلامى ايران بوده است - كه حكومت و قشر فاسدى كه دوست كفار و بيگانگان بود، رشد كرده، وابسته به آن ها و حافظ منافع آنان شده بود، و با رهنمائى آن ها حركت مى كرد - خداوند سبحان پيروان خمينى را آورد كه در راه خدا جهاد كنند و خدا را دوست داشتند و از ملامت هيچ ملامتگرى نهراسيدند!

و در حال حاضر نيز ملت هاى در بند ديگر از آن ها پيروى مى كنند

تا به خواست خدا وراثت زمين به تدريج به صالحان و دوستان خدا واگذار گردد!) (1)

آنان را مى ك_شند، اگر سك_وت كنند و دم ن_زنند آنان را ب_راى خ_ود مباح مى كنن_د، و ام_والشان را مى برند، و احترامشان را پايمال مى كنند، و دلهايشان را پر از ترس مى سازند، و همه شان را ترسن_اك و خائف و مرعوب مى بينى!

- ... آن گاه چيزى از مشرق و از مغرب آورده مى شود به امتم سرپرستى مى كنند. واى بر ضعيفان امتم از آنان! واى بر آنان از خدا!

به كوچك رحم نمى كنند. به بزرگ احترام نمى گذارند. از گناهكارى نمى گذرند. خبرهايشان فحش و دروغ است، جسم شان جسم بشر و دل هايشان دلهاى شي_اطي_ن است!

طبقه بندى بيانات غيبى پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله (389)

... آن گاه م__ردان امتم با ط__لا زينت مى كنند، و ابريشم و ديباج مى پوشند، و پوس__ت پلن__گ را روى سپ__ره_ا مى كشن__د.

_ ... در آن هنگ__ام «ربا» پي__دا مى ش__ود. با غيب__ت و رش__وه معامل__ه مى كنن__د. دي__ن زي__ر پ__ا و دني____ا بلن__د م__ى ش__ود.

_ ... در آن هنگ__ام ط__لاق زي__اد مى ش___ود، و ب__راى خ__دا ح__دّى ب__ه پ__ا

طبقه بندى بيانات غيبى پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله (391)

نم_ى ش__ود، و به خ__دا ض_ررى نم_ى زن___د.

- ... آن گاه زنان آوازه خوان و ملاهى زياد مى شودو بدان امتم بر ايشان مسلط شوند.

- ... در آن وقت است كه پرده حرام ها دريده شود. گناه ها كسب شود. بدان بر نيكان مسلط شوند. دروغ زيادو لجاجت پيدا و فقر رايج شود. مردم درلباس هاباهم مباهات كنند.

- ... آن وقت ثروتمند تنها از فقر مى ترسد، به طورى كه سائل از جمعه تا جمعه ديگر سؤال مى كند، و كسى را نمى يابدكه چيزى در دستش بگذارد.

مباهات مى نمايند.

طبقه بندى بيانات غيبى پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله (393)

- ... طب__ل و شيپورها را بپسندند، امر به معروف و نهى از منكر را انكار كنند تا آن جا كه مؤمن در آن وق__ت ذليل ترين مردم شود! مي__ان عُبّادان و قاريانش__ان بدگوئى پي__دا مى شود. اين ها در ملك__وت آسمان ها پلي__د و نجس خوان__ده مى شون__د.

_ ... آن گ__اه «رُوَيْبَضَ___ة» سخ__ن م__ى گ__وي___د. («رُوَيْبَضَ__ة» كس__ى اس__ت ك__ه در ام__ور مردم حرف__ى نم_ى زند.)

ايمان داريم، همه اش از ناحيه پروردگار ماست نه تنها آن هائى را كه ما مى فهميم؟!!»

اين عده در اين روشى كه پيش گرفته اند خطا رفته اند، براى اين كه با اين روش كه پيش گرفته اند عملاً عقل و انديشه را از كار انداخته اند، و در حقيقت گفته اند كه ما حق نداريم در فهم آيات قرآنى عقل و شعور خود را به كار بنديم، تنها بايد

نقد و بررسى خطاهاى مفسرين مذاهب مختلف (407)

ببينيم روايت از ابن عباس و يا فلان صحابه ديگر چه معنائى نقل كرده است. و حال آن كه اولاً قرآن كريم نه تنها عقل را از اعتبار نينداخته، بلكه معقول هم نيست كه آن را از اعتبار بيندازد، براى اين كه اعتبار قرآن و كلام خدا بودن آن (و حتى وج_ود خدا) به وسيل_ه عقل ب_راى ما ث_ابت شده است!

در ثانى، قرآن كريم حجيتى براى كلام صحابه و تابعين و امثال ايشان ثابت نكرده، و هيچ جا نفرموده است كه يا ايهاالناس هر كس صحابى رسول خدا صلى الله عليه و آله باشد، هر چه به شما گفت بپذيريد، كه سخن صحابى او حجت است؟!!

چه طور ممكن است حجت كند با اين كه ميان كلمات اصحاب اختلاف هاى فاحش هست، مگر آن كه بگوئى: قرآن بشر را به سفسطه، يعنى قبول تناقض گوئى ها دعوت كرده، و حال آن كه چنين دعوتى را نكرده است، بلكه در مقابل، دعوت

(408) مشخصات قرآن

كرده تا در آياتش تدبر كنند، و عقل و فهم خود را در فهميدن آن به كار بندند، و به وسيله تدبر، اختلافى كه ممكن است در آياتش به نظر رسد، بر طرف نم_ايند، و ث_ابت كنن_د كه در آي_اتش اخ_ت_لاف_ى ني_ست!

به علاوه، خداى تعالى قرآن كريم خود را

هدايت و نور و تبيان كل شى ء معرفى كرده، آن وقت چگونه ممكن است چيزى كه خودش نور است، به وسيله غير خودش، يعنى قتاده و امثال او، روشن شود!؟

و چه ط__ور تصور دارد چيزى كه هدايت است، خودش محتاج ابن عباس ها باشد، تا او را هداي__ت كنند!؟ و چگونه چيزى كه خودش بيان هر چيز است، محتاج سدى ها ب_اش_د ت_ا آن را ب_ي_ان ك_نن_د!؟

نقد و بررسى خطاهاى مفسرين مذاهب مختلف (409)

خود آيه نيست!

آن ها ترتيب قائل شدند. براى افلاك و عناصر احكامى درست كردند. و مع ذلك، با اين كه خودشان تصريح كرده اند كه همه اين خشت ها روى پايه اى فرضى چيده شده، و هيچ شاهد و دليل قطعى براى آن ندارند، با اين حال اگر آيه اى از قرآن مخالف همين فرضيه ها بود، تأويلش كردند، (و زهى بى انصافى!!)

2 .متصوفه و قرآن :

اما دسته ديگر از فلاسفه يعنى «اشراقيون» كه متصوفه از آن ها هستند، به خاطر اشتغالشان به تفكر و سير در باطن خلقت، و اعتنايشان به آيات انفسى،

(414) مشخصات قرآن

و بى توجهى شان به عالم ظاهر و آيات آفاقى، به طور كلى باب تنزيل، يعنى ظاهر ق_رآن را رها كردن_د و تنه_ا به ت_أوي_ل آن پرداختند.

و اين باعث شد كه مردم در تأويل آيات قرآنى، جرأت يافته و ديگر مرزى و حدى براى آن نشناسند، و هر كس هر چه دلش خواست بگويد، و مطالب شعرى، كه جز در عالم خيال موطنى ندارد، بر همه بافته، و آيات قرآنى را با آن معنا كنند! و خلاصه به هر چيزى و بر هر چيزى استدلال كنند.

اين جنايت خود را بدانجا كشاندند كه آيات قرآنى را با حساب جمل و به اصطلاح بازتر و بيشتر و حروف نورانى و ظلمانى تفسير كنند... حروفى را نورانى و حروفى را ظلمانى نام گذاشته، و حروف هر كلمه اى از آيات را به اين دو قسم حروف تقسيم كردند، و آن چه از احكام كه خودشان براى اين دو قسم حروف تراشيده بودند بر آن كلمه و آن

نقد و بررسى خطاهاى مفسرين مذاهب مختلف (415)

آي_ه مت_رتب س_اختند.

پر واضح است كه قرآن كريم و شريف نازل نشد

كه تنها اين صوفيان خيالباف را هدايت كند! و مخاطبين در آيات آن، تنها علماى علم اعداد و اوفاق و حروف باشند! و معارف آن هم بر پايه حساب جمل، كه ساخته و پرداخته منجمين است، پى ريزى شده باشد؟!! و چگونه شده باشد؟ و حال آن كه علم نجوم از سوقاتى هاى يونان است، كه به زبان عربى ترجمه شد.

البت_ه، رواي_ات بسي_ارى از رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله و ائم_ه اه_ل بي_ت عليه السلام رسي_ده، ك_ه مثلاً فرموده اند: «براى قرآن ظاهرى و باطنى، و براى باطن آن باز باطن ديگرى اس_ت، ت_ا ه_ف_ت ب_طن، و ي_ا ه_ف_تاد بط_ن...»

ما منكر باطن قرآن نيستيم ولكن پيغمبر و ائمه اطهار هم به ظاهر قرآن

(416) مشخصات قرآن

پرداختند و هم به باطن آن، هم به تنزيل آن، و هم به تأويل آن، نه چون ن_امبردگان كه به كلى ظاهر قرآن را رها كنند.

تازه، بايد گفت «تأويل» در لسان پيامبر و ائمه عليه السلام آن تأويلى نيست كه نامبردگان پيش گرفته اند، چون تأويل به اصطلاح آقايان، عبارت است از معنائى كه مخالف ظاهر كلام باشد، و يا با لغات و واژه هاى ساخته شده كه در زبان مسلمانان و بعد از نزول قرآن و انتشار اسلام رايج گشته، جور در آيد!

ولى «تأويلى» كه منظور قرآن كريم است - و در آياتى از قرآن نامش برده شده - اصلاً از مقوله معنا و مفهوم نيست. (براى توضيح اين مطلب رج_وع ش_ود ب__ه فصل يازدهم همين كتاب.)

آن، كه اساسش «حس و تجربه» است، و نيز غور در مسائل اجتماعى، كه اساسش «تجربه و آمارگيرى» است، روحيه «حسى گرائى» پيدا كردند، يا به طرف مذاهب فلاسفه مادى و حسى سابق اروپائى تمايل پيدا كردند، و يا به سمت «اصالت عمل» ليز خوردند، مذهبى كه مى گويد: «هيچ ارزشى براى ادراكات انسان نيست، مگر آن ادراكاتى كه منشاء عمل باشد، آن هم عملى كه به درد حوائج زندگى مادى بخورد، حوائجى كه جبر زندگى آن را معين كند!»

(418) مشخصات قرآن

تا اجتماعى صالح و راقى بسازد!؟ اين آراء مسلمان نماهاى اعصار جديد است درباره معارف قرآن، و اما درباره روايات مى گويند چون در ميان روايات احاديثى جعلى دسيسه شده و راه يافته، لذا به طور كلى به هيچ حديثى نمى توان اعتماد كرد، مگر آن حديثى كه با كتاب، يعنى قرآن كريم، موافق باشد، و كتاب هم بايد با آيات خودش و با راهنمائى علم تفسير شود، نه با آراء مذاهب سابق، كه اساسش استدلال از راه عقل است، چون علم همه آن ها را باطل كرده، زيرا اساس علم حس و تجربه است!!

(420) مشخصات قرآن

اين گروه ادعا كرده اند كه تفسير مفسرين قبلى تطبيق بوده و تفسير واقعى قرآن تفسير آن هاست، ولى عين ايراد مفسرين قبلى به خود آنان نيز وارد است، براى اين كه اگر آقايان مانند مفسرين سلف معلومات خود را بر قرآن تحميل نكرده اند، پس چرا نظريه هاى علمى را اصل مسلم گرفته اند و تجاوز از آن را جائز نمى دانند، پس اينان نيز در انحراف سلف شريكند، و چيزى را از آن چه آنان فاسد كرده اند، اصلاح نكرده اند!

اين انحراف آن شد كه قرآنى كه خودش را به «هُدًى لِلْعالَمين» و «نُورٌ مُبي_ن» و «تِبْي_انُ كُلِّ شَ__ىْ ء» مع__رف__ى نم___وده، ه__داي___ت نب__اش___د مگ___ر ب___ه كم__ك غي__رخودش، و به جاى نور مبين، مستنير به غيرش باشد، از غير خودش نور بگيرد، و ب_ه وسيله غير خ__ودش بيان شود!!؟

يا يك جمله به معناى مادى آن سبقت جويد، و قب_ل از هر معن_اى ديگر آن معناى مادى و يا لواحق آن به ذهن درآيد.

چون ما در دنياى مادى زندگى مى كنيم، وقتى لفظ حيات، علم، قدرت، رضا، غضب، كلام، خلق و امر و امثال آن را مى شنويم فورا معناى مادى آن ها به ذهن ما مى آيند، همان معنائى كه از اين كلمات در خود سراغ داريم.

چون مى شنويم كه خدا عالم را خلق كرده، و يا فلان كار را كرده و يا به فلان چيز عالِم است، همه اين ها را مانند خلق و علم و اراده خودمان مقيد به زمان مى كنيم، چون معهود در ذهن ما اين است، كه مثلاً وقتى بگوئيم: «خواسته يا مى خواهد» زمان گذشته و حال و آينده در نظرمان مى آيد، لذا درباره «خواسته و مى خواهد» خدا نيز همين فرق را مى گذاريم. يا وقتى خدا مى فرمايد «وَ لَدَيْنا مَزيدٌ - نزد ما بيشتر است،» (35 / ق) فورا به

اختلاف در مصاديق كلمات (425)

ذهن ما مى رسد كه كلمه «نزد» همان معنائى را درباره خدا مى دهد كه درباره ما مى ده_د، و آن عب_ارت است از حضور در مكانى كه ما هستيم.

بشر چون براى تفهيم و تفاهم بين خود لفظ را وضع كرده است و براى زندگى اجتم_اعى و ك_ارهاى اجتم_اعى ه_م كه هم_ه م_ادى بود مع_انى مادى به كار برده است.

بشر وقتى لفظى را وضع كرده به قصد اين بوده تا فائده اى از اين كار ببرد، و تا اين فائده را داده و مى دهد از آن لفظ استفاده مى كند هر چند شكل و قيافه آن تغيير كرده باشد. مانند كلمه «چراغ» كه زمانى به «پيه

سوز» و «چراغ فتيله اى» مى گفتند، حالا به لامپ برق مى گويند. يا اسلحه كه قديم كارد و چماق بود، حالا توپ و تفنگ است، ولى باز لفظ چراغ و اسلح_ه در م_ورد آن ها به كار مى رود.

در نتيجه مادام كه غرض نورگيرى و دفاع و امثال آن باقى است نام چراغ و اسلحه

(426) مشخصات قرآن

نيز باقى است، پس ملاك در صادق بودن و نبودن يك اسم، موجود بودن غرض و موجود نبودن آن است، و نبايد به لفظ اسم جمود به خرج داد، و آن را نام يك صورت دانست، و ت_ا قيام_ت چراغ را فقط فتيله سوز اراده كرد!

همين جمود باعث شده تا مقلدين از اصحاب حديث مانند فرقه حشويه و مجسميه، به ظواهر آيات جمود كرده، و آيات را به همان ظواهر تفسير كنند، كه در واقع جم_ود بر انس و ع_ادت است در تشخيص مص_اديق!!

فهم عادى و مصداق هاى مأنوس در ذهن اكتفاء نكنند، هم چنان كه دور بودن از خطا و به دست آوردن مجهولات، انسان را وادار كرده تا دست به دامان بحث هاى علمى شود، و تجويز كرد كه بحث را در فهم حقايق قرآن و تشخيص مقاصد عاليه آن دخالت دهد.

از يك سو ناگزير بوده دنبال علم تفسير برود، و حقايق قرآن را با ذهنى ساده، نه با عينك معلومات شخصى، موشكافى كند، و از سوى ديگر در فهم معانى آيات، به فهم عادى و مصداق مأنوس در ذهن خود قناعت ننموده، و در مثل كلمه «چراغ» را حمل بر «پيه سوز» نكند! بر سر اين دو راهى، كمتر كسى مى تواند راه ميانه را برود!

البته نبايد علم را آن قدر در درك حقايق قرآن دخالت دهد، كه سرانجام از علم «ايقوف» و «زبر» و «بينه» سر در بي__اورد، و نه آن قدر به فكر ساده خود جمود بدهد

اصول واقعى تفسير (429)

كه تا روز قيام__ت «چراغ» را به «پي_ه س__وز» و «سلاح» را به «گرز و كمن__د» حمل كند؟!

بلكه در عين اين كه به ذيل ابحاث علمى متمسك مى شود، نتايج حاصله را بر قرآن تحميل نكند.

هم همين را مى گويد! عيبى ندارد، و اين

(430) مشخصات قرآن

روشى است كه مى توان آن را «تفسير» خواند. قرآن آن را مى پسندد!

كه ظاهرى دارد و باطنى، ظاهرش همه حكمت است، و باطنش همه علم، ظاه_رش ظريف و لطي__ف است، و باطنش بسي__ار ژرف و عمي__ق...!

قرآن داراى دلالت ها و علامت هاست، دلالت هايش هم دلالاتى دارد، عجايب قرآن را نمى توان شمرد، غرايب آن هرگز كهنه نمى شود، در آن چراغ هاى هدايت، و مناره هاى حكمت است. قرآن دليل بر هر پسنديده است نزد كسى كه انصاف داشته باشد، بر هر كسى لازم است كه ديدگان خود را در آن بچراند، و نظر خود را به اين صف_ات برساند تا دچار هلاكت نشود! چه تفكر مايه حيات قلب شخص بصير است.

چنين كسى مانند چراغ به دستى است كه در تاريكى هاى شب نور دارد، او به سهولت و به خوبى مى تواند از خطرهائى كه تاريكى مى آفريند، رهائى يابد، علاوه بر اين ك__ه در مسير خود توقف__ى ندارد...!

طرز تفسير رسول اللّه صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليه السلام (433)

عل_ى عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايد:

- «قرآن چنين است كه پاره اى از آن پاره اى ديگر را بيان مى كند، و بعضى از آن شاهد بعضى ديگر است....»

اين يگان__ه راه مستقي__م و روش بى نقص__ى است كه معلمي__ن ق_رآن و هادي__ان آن عليهم السلام پيم_وده ان_د!

نكنيم از اسلوب عربى كلام آن معنا را نمى فهميم، و يا مقدمه اى بديهى، و يا مقدمه اى علمى، كه فهم اشخاص در آن اختلاف ندارد، ذكر نمى كنيم!

بنابراين، از آن چه تا كنون بيان كرديم بدست آمد كه ما در تفسير الميزان، به منظور اين كه ب_ه ط_ريق_ه اه_ل بي_ت عليهم السلام تفسي_ر كرده باشيم، تنها در جهات زير بحث مى كنيم:

مربوط به اين معارف است.»

(در تفسيرالميزان، آياتى كه مربوط به احكام دينى است، مورد بحث قرار نگرفته است، زيرا بحث در پيرامون آن ها مربوط مى شود به كتاب فقه، نه تفسير.)

نتيجه اين طريق از تفسير، اين شده كه در تمامى الميزان و در تفسير همه آيات قرآنى يك بار ه_م دي_ده نم_ى شود ك_ه آيه اى بر معنائى خلاف ظ_اه_ر حم_ل شده باشد.

در الميزان، «تأويل» كه ديگران بسيار دارند، ديده نمى شود، الاّ تأويل به آن معنائى كه ق_رآن ك_ريم در چند مورد اثباتش مى كن_د، كه آن تأويل اص_لاً از قبي_ل معانى نيست!

در الميزان، در هر چند آيه بعد از تمام شدن بحثها و بيانات تفسيرى، بحث هائى متفرق از روايات قرار داده شده، و در آن به آن مقدار كه امكان داشته، از روايات منقول

(438) مشخصات قرآن

از رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله و ائمه اه__ل بيت عليهم السلام اجمعين، هم از ط_ريق ع_امه و ه_م از ط_ري_ق خاصه، اي_راد گ_ردي_ده است.

در الميزان، رواياتى كه از مفسرين صحابه و تابعين چيزى نقل مى كند، نقل نشده است، براى اين كه صرف نظر از اين كه رواياتى است در هم و برهم، كلام صحابه و تابعين حجيتى براى مسلمانان ندارد، مگر رواياتى كه به عنوان «موقوفه» نقل شده است.

اگر در روايات نقل شده از ائمه اهل بيت عليهم السلام دقت بفرمائيد، ملاحظه خواهيد فرمود كه اين طريقه نوينى كه بيانات اين كتاب (الميزان) بر آن اساس نهاده شده، طريقه اى جديد نيست، بلكه قديمى ترين طريقه اى است كه در فن تفسير سلوك شده، و طريقه معلمين تفسير است، سلام اللّه عليهم!

در خلال كتاب الميزان، بحث هاى مختلف فلسفى، علمى، تاريخى، اجتماعى و اخلاقى

معارف قرآن در الميزان (439)

وجود دارد كه در

آن ها به مقدار وسع بحث گرديده، و در همه اين بحث ها به ذكر آن مقدماتى كه سنخيت با بحث داشته، اكتفا شده است.(1)

نازل گرديده، بارى نبايد حكم آيه را مخصوص آن واقعه، و يا آن شخص بدانيم، چون اگر اينطور فكر كنيم، بايد بعد از انقضاى آن واقعه و يا مرگ آن شخص، حكم آيه قرآن نيز ساقط شود، و حال آن كه حكم آيه مطلق است، و وقتى براى حك_م نامب_رده تعلي_ل مى آورد، علت آن را م_طلق ذك_ر مى كن_د.

مثلاً اگ__ر در حق اف__رادى از مؤمني__ن مدح__ى مى كند به خاط__ر تق__وى يا فضيلتى مى كند كه تا آخر دهر هر كس_ى داراى آن فضيلت باشد، مشمول حكم آيه است.

شأن نزول آيات و قابليت انطباق آن (445)

- «وَ اِنَّ__هُ لَكِتابٌ عَزي__زٌ، لا يَأْتي__هِ الْباطِ__لُ مِ_نْ بَيْ_نِ يَدَيْ__هِ وَ لا مِ_نْ خَلْفِه!»

- «قرآن كتابى است عزيز، كه نه در عصر نزول آن باطل در آن رخنه مى كند، و نه در اعصار بعد!» (44/فصلت) (1)

1- الميزان ج : 2، ص : 77.

(446) مشخصات قرآن

طرز طرح مسئل_ه و چگ_ونگى بحث از آن، و نتيج_ه اى كه از آن گرفته مى شود، پديدار گشته است.

اينك كليه اين مباحث تاريخى را در چند مورد زير خلاصه و بيان مى كنيم:

(448) مشخصات قرآن

حال خود هست تا وقتى كه آن را به محكمات رجوع داده، و معانى واقعى هر يك را روشن كنيم، كه پس از معل__وم شدن، خود اين آيه متشاب__ه برگشته و آي_ه اى محكم مى شود. مانند آيه:

_ «اَلرَّحْم__نُ عَلَ___ى الْعَ_رْشِ اسْتَ_وى!»

_ «خداوند بر كرسى قرار گرفته!» (5/طه)

كه در نظر ابتدائى براى شنونده ترديد حاصل مى شود، و برايش معناى حقيقى آن

ماهيت آيات محكم و متشابه (451)

روشن نيست، لكن وقتى به آيه محكمى مانند آيه «لَيْسَ كَمِثْلِه شَىْ ء! - خداوند شبيه چيزى نيست،» (11 / شورى) رجوع شد، معلوم مى شود كه استقرار خداوند بر عرش، نحوه استقرار جسمانى كه تكيه بر مكان باشد، نيست، بلكه منظور تسلط و احاطه ب_ر مل_ك است. ي_ا م_انن_د آي_ه متش_اب_ه:

- «اِلى رَبِّ_ه_ا ن_اظِ_رَةٌ - به پروردگارش نظر مى كند!» (23 / قيامت)

كه با شنيدن اين آيه انسان ترديد مى كند، و منظور از نگاه كردن به خدا را نمى فهمد كه چگونه خواهد شد؟ ولى وقتى به آيه :

- «لا تُ__دْرِكُ__هُ الاَْبْ__ص_رُ وَ هُ__وَ يُ_دْرِكُ الاَْبْ_ص_رَ!» (103 / انعام)

م_راجع_ه مى كن_د، معل_وم مى ش_ود كه مقص_ود از آن نگ_اه كردن جسمانى نيست.

(452) مشخصات قرآن

قسمتى از آيات و روايات در اين زمينه نقل مى شود :

- «اوست كه قرآن را بر تو فرستاد، كه برخى از آن كتاب، آيات محكمات است، كه آن ها «اُمُّ الْكِتاب» و اصل و مرجع ديگر آيات هستند، و برخى ديگر آياتى است متشابه، تا آن كه گروهى كه دلهايشان ميل به باطل است، از پى متشابه رفته، تا به تأويل كردن آن در دين راه شبهه و فتنه گرى پديد آورند؛ در صورتى كه تأويل آن را جز خدا كسى نمى داند، و

«راسِخون در علم» گويند: ما به همه آن كتاب گرويديم، كه تمام محكمات و متشابه آن از جانب پ__روردگار ما آمده است، و به اين دانش، و بر اين معنا (كه آيات قرآن همه از جانب خداس__ت،) تنها خردمندان آگاهن__د، (كه آن ها به طور دائم و با تضرع به درگاه خدا مى گويند:)

- بار پروردگارا!

ماهيت آيات محكم و متشابه (453)

دل ه__اى م__ا را ب__ه باط__ل ماي__ل مك__ن، بع__د از آن ك__ه هداي__ت ك__ردى م__ا را! و م__ا را از جان_ب خويش رحم__ت فرست! كه تو بسي__ار بخشن__ده اى...!» (7 تا 9 / آل عمران)

ام__ام ص__ادق عليه السلام ف___رم____ود:

- «قرآن محكمى دارد و متشابهى، پس به محكم آن ايمان بياور، و عمل كن! ولى به متشابه اش ايمان بياور و لكن عمل منما!

اي__ن گفته خداست ك__ه فرم__وده:

- كسان__ى كه دلهايشان از حق برگشته تنها آيات متشابه را دنبال مى كنند، تا باعث گمراهى م__ردم شوند، و از طرفى هم به خي__ال خود به تأوي__ل قرآن نايل شوند، با اين كه جز خدا كسى تأوي__ل آن را نمى داند! ولى راسخ__ون در علم مى گويند: م__ا ايمان آورده اي__م، تمام__ى از ن__زد پروردگ___ار ماس____ت!

(454) مشخصات قرآن

راسخ_ون در عل__م هم_ان__ا آل محم____د صلى الله عليه و آله مى ب__اشن__د!» (نق__ل از تفسي__ر عياش__ى)

ماهيت آيات محكم و متشابه (455)

را فقط نفوس مطهره دارند!

كمال تطهير الهى كه خداوند انسان را براى رسيدن به آن دعوت فرموده، فقط در عده معدودى پيدا مى شود، ولى مؤمنين ديگر هر يك به حسب مقام و درجه خود از آن

(456) مشخصات قرآن

به_ره مندى دارند، البته به همان اندازه كه در قلوبشان وارد مى شود!

قرآن شريف راه رسيدن به اين سعادت عظمى را تنها از راه معرفت النفس ممكن مى دان__د، لذا براى تربيت انسان ها و ايجاد علم و عمل در آن ها، آن ها را با حقايق جهان - مبدأ و معاد و عالم وجود - آشنا مى سازد، تا معرفت حقيقى به نفس و وجود خود پيدا كنند. از لحاظ عملى نيز قوانين اجتماعى براى آن ها معين مى فرمايد تا با قلبى فارغ به جهان علم و عرفان نزديك شوند!

هدايت هاى دينى بر اساس علم و دانش و نفى تقليد كورانه بنا شده است. خداى تعالى ابتدا حقايق معارف را به طور واضح شرح داده و سپس ارتباط خاص معارف با قوانين را روشن فرموده است. لذا يك دسته از آيات قرآن به انسان مى فهماند كه او موجودى است كه خداوند سبحان با دست خود او را آفريده، در آفريدن و بقاى او ملائكه و

دليل وجود آيات متشابه در قرآن (457)

مخلوق__ات ديگرش را از آسمان و زمي__ن و نبات و حي__وان و مك__ان و زم__ان و غير آن واسطه قرار داده، و به او اعلام كرده كه خواه و ناخواه به سوى معاد و وعده گاهى كه در پيش دارد، سير خواهد كرد، و در آن جا به پاداش يا عذاب ناشى از اعمال و كردارش خواه___د رسي____د!

از طرف ديگر عامه مردم فهمشان از حدود محسوسات

تجاوز نكرده و به علم ماف__وق طبيعت نمى رس__د، و فهماندن مفاهيم عالى هم به انسان ها جز از راه معلوم__ات ذهنى كه در خ_لال حيات و زندگ__ى دنيوى تحصي__ل كرده، ممك__ن نيست...

خ_لاصه اين كه:

_ اختلاف فهم ها و عمومى بودن موضوع هدايت از يك طرف، و وجود تأويل در قرآن، از طرف ديگر، تماماً نشان مى دهد كه - بيانات قرآنى جنبه مثالى دارند براى رسانيدن حقايق به

(458) مشخصات قرآن

فهم هاى عمومى، از راه معلومات ذهنى آنان!

آيات قرآنى به لحاظ مشتمل بودن بر معارف اصلى و يا ملاكها و مصالح احكام، مورد «تشابه» واقع مى گردند، ولى از نظر اشتمال بر خود احكام و قوانين به هيچ وجه مح_ل تشابه نيست!

لذا بايد معانى حقه را در قالب هاى مختلف بريزند و با امثله گوناگون ايراد كنند، به طورى كه بعضى بعض ديگر را تفسيركند، تا در اين صورت به واسطه تدافع و اختلافى كه در بين آن هاست، مطالب روشن شود:

1 - تمام آن ها مثالهائى هستند كه در ماوراء خود حقايق مسلمى دارند، و مقص__ود اصلى فهماندن آن حقايق است.

2 - فقط مقدار لازم از خصوصيات را بايد طرح كرد، زيرا بعضى از مثلها بعض

دليل وجود آيات متشابه در قرآن (459)

خصوصيات موجود در يكى ديگر را نفى مى كند، و آن يكى ديگر برخى از خصوصيات اين يكى را.

پس تشابهى كه در يك آيه واقع است با احكام و استوار بودن آيه ديگرى مرتفع خواهد شد!

(460) مشخصات قرآن

است به «مثال».

3 - تمامى معارف قرآن مثل هائى است كه براى تأويلى كه از آن ها نزد خداوندمتعال موج__ود است، زده شده اس__ت. البته خود بيان__ات لفظى قرآنى ه_م نسبت ب_ه مع_ارف و مق_اصدشان جنب_ه مثلى دارند.

4 - ممكن است مطهرين و پاكان به تأويل قرآن برسند و دانائى پيدا كنند. مطه_ري_ن از جمل_ه راس_خ_ي_ن در علم_ن_د.

مفهوم تأويل قرآن (461)

- موس__ى گفت: آيا نف__س محترمى را كه كس__ى را نكشته بود، بى گناه كشتى؟ همانا كه ك_ار بسيار قبيح_ى را مرتكب شدى!

3 - موسى گفت: آيا روا بود كه تو اين زحمت را بيخود كشيدى؟ اگر اين كار را

(464) مشخصات قرآن

جاى ديگر مى كردى در برابر به مزدى نايل مى شدى!

و كلى از جمي__ع اعتراض_ات م_وس__ى عليه السلام پ_اس__خ داد و ف_رمود:

- «م_ن اي_ن كاره_ا را از پيش خ_ود نكردم، بلكه تمامى به امر خداوندى ب_ود!»

(466) مشخصات قرآن

(82 / كهف)

به ط__ورى كه از اي__ن آي__ات برمى آي_د، منظ__ور اصل_ى از «تأويل» رجوعى است ك__ه «ش__ى ء» نسب__ت به ص_ورت و عن__وان خود پي_دا مى كند.

سه مورد زير، نتيجه مباحث مربوط در اين زمينه مى باشد:

1 - معن__اى اين كه آي__ه اى داراى «تأوي__ل» باش__د، و به آن رج__وع كند، غير آن است كه «متشاب__ه» باشد، و به آيه محكم ديگرى رجوع كند.

2 - تأويل داشتن مختص آيات متشابه نيست، بلكه تمامى آيات قرآنى، اعم از محكم و متشابه، داراى تأويلند.

3 - «تأويل» از نوع مفاهيم__ى كه مدل__ول لف__ظ هستن__د نيس__ت، بلك__ه از ام_ور خ_ارج_ى و عين_ى اس_ت.

تأويل حوادث از زبان خضر عليه السلام (467)

قدماى مفسرين و طايفه شافعى و معظم مفسرين شيعه <واو> را عطف دانسته اند، لذا معناى آيه را چنين فهميده اند كه راسخون در علم هم به تأويل آي_ات م_ت_ش_اب_ه آش_ن_ائ_ى دارن_د!

لكن بيشتر قدما، و هم چنين طايفه حنفى از اهل سنت، <واو> را عطف ندانسته، و معتقدند علم تأويل مختص خداست.

اگر دقت كنيم، ملاحظه مى شود كه در مسئله مورد بحث اشتباهى شده، و خلطى روى داده است، و اين اشتباه سبب حرفهاى بى اساسى شده كه زده اند. آن اشتباه اين است كه طرفين بحث «تأويل» آيه را به «معنا و مفهوم لفظى» خلط كرده، و هر دو را يكى دانسته اند. در حالى كه تأويل قرآن، آن حقايق خارجى است

آيا علم به تأويل مختص خداست؟ (469)

ك_ه تكي_ه گاه آي_ات ق_رآن مى ب_اشد!

آن ه__ا در عل__م تأويل نيست، و آيه مزبور علم به تأويل را منحصر به ذات اقدس الهى مى داند. ولى آيات ديگرى هست كه به طور دليل منفصل، امكان علم تأويل را به راسخون در علم مى دهد، چون علم غيب كه در آيه - «بگو، جز خداوند كس ديگرى از ساكنان آسمانها و زمين دانائى به غيب ندارد...،» (65 / نمل) مختص خداى تعالى شمرده شده، ولى در آيه زير آن را به اذن اله_ى ب_راى پي_امبر ك_ه مورد رضايت و خشنودى حضرتش مى باشد، ثابت كرده است:

_ «خداوند عالم و داناى به غيب است بر عالم غيبش كسى را مطلع نخواهد كرد، مگر: آن كس را كه از رسولان برگزيده است!» (26 و 27 / جن) (1)

تجويز علم به تأويل به غير خداى تعالى (471)

خواستن ت_أوي_ل آن ها ب_وده اس_ت!

يعنى پيروى متشابهات و طلب تأويل آن ها تنها چيزى است كه هدايت دينى را به گمراهى و ضلالت مبدل ساخته، و اجتماع مسلمانان را به افتراق، و اتحادشان را به دشمن_ى تبديل كرده است! (1)

مفاسد طلب تأويل متشابهات و پيروى آن ها (473)

1- ال_مي__زان ج : 5، ص : 34.

(474)

كه از شدت تأثير آن پوست بدن ها مى لرزد!» (23 / زمر)

همين عدم اختلاف در ق_رآن، مردم را به اين مطلب رهبرى مى كند كه قرآن كتابى است كه از طرف خداى تعالى ن_ازل شده، و از طرف غي_ر خدا ن_يست، چ_را كه اگر از جانب غير خدا بود از اختلاف زياد سالم نمى ماند!

تفصيلات ق__رآن، برگشت به هم__ان دارد كه در رگ و پ__ى و ريش__ه آن ثاب__ت و برق__رار است!

تفصيلات قانونگزارى و حكمت هاى قرآن، وقتى كه تجزيه و تحليل شود، همه به نكته مركزى توحيد خالص برمى گردد، و توحيد خالص قرآن را هم وقتى به صورت تركيب درآوريم، عينا همان مى شود كه از تفصيلات استفاده مى كنيم. اين خصوصيت و شأن خاص قرآن است!

كسى كه در قرآن تدبر كند، و آن طور كه بايد و شايد تدبر كند، و با شعور زنده

شمول همه جانبه قرآن (479)

و قضاوت فطرى خود حكم خواهد كرد كه كسى كه اين سخنان را گفته از كسانى نيست كه مرور ايام و تحول و تكاملى كه در موجودات مؤثر است، در او مؤثر باشد، بلكه گوينده آن خداى واحد قهار است!

تحريف شده است، و با اين شدت تأكي__د بفرمايد: تا ابد هر وق__ت به آن دو تمس__ك جوئيد گم__راه نمى شوي__د!

هم چني__ن اخبار بسي__ارى از طريق رس__ول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليه السلام رسيده كه دست__ور داده ان__د اخب__ار و احاديث ش__ان را عرض__ه به ق__رآن كنن__د، چه اگر كت__اب الهى تحريف ش__ده بود، معنائ__ى براى اين گون__ه اخب_ار نبود.

دليل ديگر بر عدم تحريف قرآن، رواياتى است كه در آن ها خود امام هاى اهل بيت عليه السلام آي__ات كريمه ق__رآن را در هر باب مواف__ق و عي__ن آن چه در اين ق__رآن موج__ود عص_ر م_اس__ت، ق_رائت ك_رده ان___د.

از اميرالمؤمنين و ساير ائمه معصومين عليه السلام وارد شده كه قرآن موجود همان

عدم تحريف در قرآن به نقل روايات (483)

قرآنى است كه از ناحيه خدا نازل شده است، و چيزى كه هست ترتيب سوره ها و آيات آن غير آن وضعى است كه در قرآن نوشته شده به خط حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيط_الب عليه السلام ب_وده است. ق_رآنى كه آن جناب نوشته بود ترتيب ديگرى داشت.

چيزى كه هست، نويسندگان قرآن در زمان ابى بكر، على عليه السلام را شركت ندادند، و هم چنين در زمان عثمان، و از همين باب است اين كه به شيعيان خود فرموده اند:

_ «اِقْرَؤُا كَما قَرَءَ النّاسِ!»

_ «ق__رآن را ب__ه هم____ان ط__ور بخ___واني__د كه م___ردم مى خوانن___د!»

مقتضاى اين روايات اين است كه اگر در آن روايات ديگر آمده كه قرآن على عليه السلام مخالف قرآن موجود در دست مردم است، معنايش اين باشد كه گفتيم از نظر ترتيب بعضى سوره ها يا آيات تفاوت دارد، آن هم سوره يا آياتى كه به هم خوردن ترتيبش

(484) مشخصات قرآن

كمترين اثرى در اختلال معناى آن ندارد، و آن اوصافى را كه گفتيم خداوند قرآن را

بدان اوصاف توصيف فرموده، از بين نمى برد.

هر چند مضامين اين اخبار مختلف است، ولى مجموعا دلالت دارند بر اين كه قرآنى كه امروز در دست مردم است، همان قرآنى است كه از ناحيه خداى تعالى بر خاتم الانبياء عليهم السلام نازل شده است، بدون اين كه چيزى از او اوصاف كريمه و آثار و بركاتش از بين رفته باشد! (1)

است كه ترتيب سوره ها در مصحف عبداللّه بن مسعود و مصحف ابى بن كعب غير از ت_رتيب در مصح_ف عثم_ان_ى است!

مطابق روايات، اختلاف ديگرى در ميان قرائت ها وجود دارد، چه قرائت هاى غير مع__روفى است كه از صحابه و تابعي__ن روايت شده، كه با قرائت معروف اختلاف دارد.

آيه چنين نازل شده است! مانند: «يأَيُّهَا ال_رَّسُولُ بَلِّ_غْ م_ا أُنْ_زِلَ اِلَيْ_كَ (فى على)» و حال آن كه روايت نمى خواهد بگويد كه (فى على) جزو قرآن بوده، بلكه مى خواهد بفرمايد، آي_ه در ح__ق آن جن_اب ن_ازل ش_ده است.

شنيدن

(494) مشخصات قرآن

آن دچار تهوع مى شود!

جناب درباره امر ولايت و خلافت خود يا در امر ديگرى آيه و يا سوره اى خوانده باشد كه در قرآن هاى خود آنان نبوده باشد، و آن جناب ايشان را به خيانت در قرآن متهم كرده باشد!؟

مِنْ ايَةٍ اَوْ نُنْسِها...» را «ما نَنْسَخْ مِنْ ايَةٍ اَوْ نُنْسِأها...،» قرائت كرد. شخصى اعتراض كرد كه سعيدبن مسيب

تحريف يا فراموشى (499)

آن را «اَوْ نُنْسِها» مى خواند، تو چرا چنين خواندى؟ سعد گفت: قرآن كه بر مسيب و خاندان او نازل نشده، مگر نشنيده اى كه خداى تعالى فرمايد: «سَنُقْ_رِئُ_كَ فَ_لا تَنْسى _ به زودى برايت مى خوانيم تا فراموش نكنى!» (6 / اعلى) و نيز مى فرمايد: «وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ - به ياد آر پروردگارت را هر گاه كه فراموش كردى!» (24 / كهف)

علامه طباطبائى مى فرمايد:

- مقص__ود سعد از اشتهاد به اين دو آي__ه اين بوده كه خداون__د نسي_ان را از پيغمب__ر برداشته و ديگر در حق او «نُنْسِأها» معنى ندارد، بدين جهت من آن را «نُنْسِأها» خواندم، كه از م__اده «نسى» ب_ه معن__اى ت_رك و تأخير است.

خلاصه معناى «ما نَنْسَخْ مِنْ ايَةٍ،» اين است كه آيه را از كار بيندازيم، نه اين كه تلاوتش را نسخ كنيم، و اين چنين نسخ در آيات قرآنى هست، مانند: آيه صدقه دادن

(500) مشخصات قرآن

براى نجوا و بيخ گوشى صحبت كردن، كه عملش نسخ شده، و ديگر صدقه دادن واجب نيست، ولى تلاوتش باقى مانده است!

ولى معنى «اَوْ نُنْسِأها» اين است كه آيه را به كلى ترك كنيم، يعنى از ميان آنان براندازيم، هم عمل به آن و هم تلاوت آن را متروك سازيم!

از برخى روايات استفاده مى شود كه نسخ را در حكم مى دانند يعنى حكمش از بين رفته و خودش باقى مانده است، ولى رواياتى كه تلاوت آيه را از بين رفته م_ى دانند، مخ_الف ص_ريح قرآنند! (1)

1- ال_م_ي____________زان ج : 23، ص : 16.

تحريف يا فراموشى (501)

ايَةٍ اَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها اَوْ مِثْلِها...!» (106 و 107 / بقره) «ما هيچ آيتى را نسخ نمى كنيم، و از يادها نمى بريم، مگر آن كه بهتر از آن، و يا مثل آن را، مى آوريم! مگر ندانسته اى كه خدا بر هر چيزى قادر است؟! مگر ندانسته اى كه ملك آسمانها و زمين از خداست، و شما به غير از خدا هيچ سرپرست و ياورى نداريد؟!»

(502)

اين دو آيه مربوط به مسئله «نسخ» است. معلوم است كه «نسخ» به آن معنائى كه در اصطلاح فقها معروف است، از اين آيه گرفته شده است، يعنى «كشف از تمام شدن عم_ر حكمى از احكام».

از نظ__ر آيه نامبرده، نسخ باعث نمى شود كه خود «آيت» نسخ شده و به كلى از عالم هستى نابود گردد، بلكه «حكم» در آن عمرش كوتاه است، چون به وضعى وابسته است كه با نسخ، آن صفت از بين م_ى رود.

و آن صفت، «صفت آيت» و «علامت بودن» است. پس خود اين صفت به همراه مطلب آخر آيه به ما مى فهماند كه مراد به «نسخ» از بين بردن اثر آيت، از جهت آيت

نسخ يا تمام شدن عمر حكمى از احكام (503)

بودنش است، يعنى از بين بردن علامت بودنش، با حفظ اصلش. پس با نسخ «اثر آن آيت» از بين مى رود، و اما «خود آن آيت» باقى است، حال اثر آن يا تكليف شرعى است، و يا هر چيز ديگر!

آيه فوق كلمه «نسخ» و «نسيان» را كنار هم قرار داده است، و چنين معنى مى دهد كه ما عين يك آي__ت را به كلى از بين نمى بري__م، و يا آن كه ي_ادش را از دل هاى شما نمى بري__م مگر اين كه

آيت__ى بهتر از آن يا مث__ل آن را مى آوريم!

آن را نسخ كند، و جهت ديگرش هم چنان آيت باشد!

آيات منسوخ نوعا لحنى دارند كه به طور اشاره مى فهمانند كه به زودى نسخ خ_واهند ش_د، و حك_م در آن ب_راى اب_د دوام ن_دارد، مانند آيه :

نسخ جهات آيت (507)

- «فَاعْفُ__وا وَ اصْفَحُ__وا حَتّى يَأْتِ__ىَ اللّهُ بِاَمْرِهِ! - فعلاً عفو كنيد، ناديده بگيريد، تا خداوند ام_ر خود را بفرستد!» (109/بقره)

كه به روشن__ى مى فهمان__د كه حك__م عف__و، گذش__ت دائم__ى نيست، و به زودى حكم ديگر خواهد آمد، كه بعدها به صورت حكم جهاد آمد. (1)

آيه غرض از خلقت همگ_ى را عب____ادت دانست___ه اس___ت؟

آيه دوم توضيح مى دهد كه:

- خداوند، بندگان را بر اساس امكان اختلاف آفريده است، و در نتيجه لايزال در مسئله هدايت يافتن و گمراه شدن مختلف خواهند بود. اين اختلاف دامنگير همه آنان مى شود، مگر آن عده اى كه عنايت خاص خدائى دستگيرشان شود، و «رحمت هدايتش» شام__ل حالش_ان گ__ردد. و ب__راى همي__ن «رحم__ت هداي__ت» خلقش__ان ك_رده اس_ت!

پس آيه دوم براى خلقت، غايت و غرض و هدفى اثبات مى كند، و آن عبارت است

(510) مشخصات قرآن

از «رحم_ت مق_ارن ب_ا عب_ادت و اهتداء».

معلوم است كه اين هدف، تنها در بعضى از بندگان حاصل است، نه در همه، با اين كه آيه اول عبادت را هدف از خلقت همه مى دانست، در نتيجه جمع بين دو آيه اين مى شود كه:

- غايت و هدف خلقت همه مردم بدين جهت عبادت است كه خلقت بعضى از بندگان به خاطر خلقت بعضى ديگر است، باز آن بعض ديگر هم خلقتش براى بعض ديگر است... ت_ا آن ك_ه به «اهل عب_ادت» منته__ى شود، يعنى كسان__ى كه براى عبادت خل_ق شده اند!

پس اي_ن صحي_ح است ك_ه گفته شود:

- «عبادت غرض از خلقت همه است!» (1)

1- الميزان ج : 2، ص : 67.

توضيح على عليه السلام از آيات ناسخ و منسوخ (511)

نيست، مگر آن كه به دوزخ وارد مى شود، و اين قضاى حتمى

(512) مشخصات قرآن

پروردگار توست!» (71 / مريم)

نس__خ ش_ده به وسيل_ه آيه :

- الَّذينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّاالْحُسْنى اُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ، لا يَسْمَعُونَ حَسيسَها وَ هُمْ فى مَااشْتَهَتْ اَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ، لايَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الاَْكْبَرُ!»(101تا103/انبياء)

- «كسان__ى كه از ما بر ايش__ان احس__ان تقدير ش__ده، آن__ان از دوزخ ب__ه دورند، و حتى صداى آن را هم نمى شنون__د، و ايشان در آن چه دوست بدارند جاودانه اند، و ف__زع اكب__ر ه__م ان_دوهن_اكش__ان ن_مى كن___د!» (نق__ل از تفسي__ر نعم___ان__ى)

البته توهم نشود كه آيه اولى به طور عموم همه را محكوم مى داند به اين كه داخل دوزخ شوند، و آيه دومى اين عموم را تخصيص مى زند، و حكم آن را مخصوص كسانى مى كند كه قلم تقدير بر ايشان احسان ننوشته است!

ناسخ و منسوخ، و قضا و بداء (513)

چنين نيست! زيرا آيه اولى حكم خود را قضاى حتمى خداى تعالى مى داند، و قضاى حتمى قابل رفع نيست، و نمى شود ابطالش كرد. اين موضوع با دليل ناسخ فقط قابل بيان و ت_وجي_ه مى باش_د.

(رج__وع شود به تفسير آيه ف__وق در الميزان "سوره انبياء آيه 101" كه در اين جا از تفصيل آن مى گذريم)

2 _ «ام__ام ب__اق__ر عليه السلام ف__رم____ود:

- يك قسم از نسخ «بَداء» است، كه آي_ه

_ «يَمْحُ_و اللّ_هُ م_ا يَش_اءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْ_دَهُ اُمُّ الْكِتبِ،» (39 / رعد) مشتمل بر آن است.

و ني__ز داستان نج__ات ق__وم يون__س از اي__ن ق__رار اس__ت.» (نق_ل از تفسير عياشى)

(514) مشخصات قرآن

وجه مطلب فوق واضح است، چون نسخ هم در تشريع و احكام است، و هم در تكوين، و نسخ در تكوين، همان «بَداء» است، كه امام فرمود - نجات قوم يونس ي_ك_ى از

م_ص_ادي_ق آن اس__ت!

3 _ در بعضى اخبار از ائمه اهل بيت عليهم السلام رسيده كه مرگ امام قبلى، و قيام امام بع_دى در ج_اى او را، نسخ خ_وانده اند. (1)

1- الميزان ج : 2، ص : 69.